O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti Jismoniy madaniyat yo`nalishi

Savollargayozmaravishdajavobbering.
1. M.S.Qoshg'ariy va uning “Odob as-Solihin” asarining tarbiyaviy ahamiyati
2. A.Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asarida shaxs kamoloti masalalari
3. “Avesto”ning yaratilishi unda ta'lim-tarbiya masalalari.
1. M.S.Qoshg'ariy va uning “Odob as-Solihin” asarining tarbiyaviy ahamiyati
O‘zbek xalqining turli an’analariga boy, milliy qadriyatlari keng ma’no va chuqur tarixga ega. Mustabid tuzum davrida toptalgan qadriyatlami qayta tiklash uchun barcha imkoniyatlar yaratilgan bugungi kunda odob-axloq va yoshlami tarbiyalashda qadriyatlarimizga oid manbalami o‘rganish va hayotga tatbiq etish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Shunday asarlardan biri Muhammad Sodiq Qoshg‘ariy (1740- 1843)ning «Odob as-solihin» («Yaxshi kishilar odobi») kitobidir. Mazkur asar kundalik turmushimizda har kuni har daqiqada bilish zamr boigan turmush odobiga oid xulq-odob qoidalarining majmuidir. Bu asar XIX asr boshlarida xalqimizning odob-axloq me’yorlari va milliy qadriyatlarini o‘zida mujassamlashtirgan. Olim 1740-yilda Qashg6arda tavallud topgan. U tarixchi, adabiyotshunos, mutafakkir olim, mutasawuf shoir va tarjimon sifatida tanilgan.
Qoshg4ariy boshlang‘ich taiimni otasi Mulla Shoh Aiam Ohundan olgach, Qashardagi mashhur madrasada Xomidiydan taiim olishni davom ettiradi. U yerda arab, fors tillarini, matematika, adabiyot, tarix, jo‘g‘rofiya, va diniy bilimlami mukammal egallab, zamonasining ko6zga ko6ringan olimi darajasiga erishadi. Muhammad Sodiq Qoshg‘ariy hayoti davomida katta ilmiy meros qoldirgan. Manbalarda uning «Tazkira-i Azizon» (Tazkirai Xojagon), «Zubdat al-masoyil», «Tazkira-i ashob al-kahf», «Tarixi Iskandar va Tojinoma-i shohi», «Odob as-solihin», «Qiyofat al-bashar», «Risola - i kasbdor», «Durr al-muzohir» kabi asarlari arab tilidan, «Tarixi Rashidiy» asarini esa fors tilidan turkiyga (uyg‘urchaga) tarjima qilgan.
Muhammad Sodiq Qoshg‘ariy 1849-yilda vafot etgan. U Yusuf Xos Hojib maqbarasi yonidagi qabristonga (Qasharda) dafn etilgan. Olimning odob-axloqqa oid muhim pedagogik asari «Odob assolihin» («Solihlarning odoblari») kitobidir. Asar turkiy tilda yozilgan boiib, muqaddima, yetti bob va xotimadan iborat. Har bir bob esa to‘rt fasldan tashkil topgan. U «Zubdat al-masoyil» nomli asar biian bir jildda besh marta nashr etilgan: ikki marta Toshkentda (1889, 1901) va uch marta Istanbulda (1891, 1892, 1896).
Hozirgi kunda Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutining fondida asaming ikkita qoiyozma (1313, 1320 y ko‘chirilgan) va oltita toshbosma nusxalari saqlanmoqda. «Odob as-solihin» asarining mundarijasi uning e’tiborga loyiq axloqiy-tarbiyaviy asar ekanligini ko‘rsatadi. Asar muqaddima va 7 bobdan, har bir bobi 4 fasldan iborat boiib, alloma mazkur asami yozishdan maqsadini quyidagicha bayon qilgan: «Tolibi soliqlar odobi zohiriy va odobi botiniyning bilib, unga amal qilmoqlari lozim keldi, toki bular ham talabu suluklaridin foyda topib, urug‘lar martabalariga yetkaylar....».
Shunday ekan, har bir inson zohiriy hamda botiniyni bilib, unga amal qilishi zarurligi va bu odob qoidalarini mutabar kitoblardan jam ekanligini aytadi. So4ng yuqorida ta’kidlaganimizdek, insonning barkamol boiib yetishishida kundalik turmushida zarur botiniy va zohiriy odob qoidalari: salomlashish va ruxsat so‘rash, muloqot odobi, uxlash va y o ‘l yurish, suhbat ahlining o ‘zini tutishi, er-xotin odobi, tozalik va ozodalik qoidalari, mehmon kutish, ziyofat va ovqatlanish odobi, safar qoidalari bayon etiladi.
Turkiston mintaqasida naqshbandiya tariqati keng tarqalgani bois asarda tasavvuf ahliga tegishli ko‘rsatmalar ham yoritib oiilganligini alohida ta’kidlab o6tish joiz. Ayni paytda, bu ko‘rsatmalar xalqimiz kundalik turmush tarziga singib ketganini kuzatish mumkin.
Bu kitob Turkiston xalqi orasida katta shuhrat qozongan va ilm ahli orasida qadrlanib, keng istifoda etilgan. Bu davrda barcha madrasalarda majburiy fan sifatida «Qur’on», «Tafsir», «Odob as-solihin», «Sabot ulojizin», «Hadis» o‘qitilardi. Asarda keltirib oiilgan odob-axloq me’yorlarining batafsilligi va «ashobi sharVat va arbobi tariqat kutubi mo ‘tabarlaridin jam * qilingamAigi uning ishonchli va qimmatli manba ekanligini namoyon etadi. Masalan, milliy-diniy qadriyatlarimizning ajralmas qismi «aql (yeyish), sharob (ichish) va ziyofat (mehmon kutish)» odobida o ‘ttizta, «salomlashish» odobida o ‘n ikkita qoidani tartib bilan sharhlab, keltirib, o ‘tgan. Ulardan makruh, mustahab va farz hisoblangan amallar Hadislarga asoslangan holda yoritilgan.
Jumladan, asaming birinchi bobining uchinchi faslida berilgan muloqot (uchrashuv) odobiga oid tavsiyalari (krsatma) ham diqqatga sazovor. Bunda uchrashganda qo 7 berib ko ‘rishish, ammo ko ‘rishganda qo ‘l uchi bilan emas, balki astoydil ikki qo‘lni berib ochiq yuz bilan ko‘rishish odobi bayon etilgan