O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti shahrisabz filiali

 
Mavzu bayoni: 
 
Reja:
1) Shokning kelib chiqish sabablari turlari va birinchi yordam. 
2) Ezilish sindromi, klinik belgilari, birinchi yordam ko`rsatish usullari.
3) Kuyish turlari, davrlari va darajalari 
4) Kuyishda birinchi yordam ko`rsatish 
5) Sovuq urishi, birinchi tibbiy yordam 
Shok deganda bemorninig jarohatlanish oqibatida markaziy nerv sistemasi va boshqa fiziologok 
sostemalarninig quzg`alishiu yoki funksiyalarning pasayib ketishi bilan namoyon bo`ladigan 
umumiy og`ir holat tushuniladi. 
Operatsiyadan keyin r`oy beradigan xirurgik shokka operatsiyaning uzoq davom etishi, 
narkozninig takomillashganligi yoki mahalliy og`riqsizlantirish , ko`p qon yuqotish 
operatsiyalarni nerv tuqimalari ko`p maxsus shokogen soxalalrda utkazish sabab bo`ladi. Shok 
paydo bol`ish vaqtiga ko`ra birlamchi va ikkilamchi bo`ladi.
Birlamchi shok shikastlanish ro`y bergan zahoti, ikkalamchi shok esa shikastlanishdan ozroq 
vaqt, ba`zan esa bir necha soat o`tgach paydo bo`ladi.

---

94 
Kelib chiqib sabablariga k`ora shok qo`yidagilarga bo`linadi: travmatik, anantafilaktik(dorilar 
rewaksiyasidan keyingi) kardiogen (miokard infarktidan keyin) infeksiontoksik 
(zaharlanishlardan keyingi) gemorragik( ko`p qon yo`qotishdan so`ng) va hokazolar tafovut 
qilinadi. 
Shokniing klinik manzarasi uni keltirib chiqargan omillarga ko`ra turlicha bo`ladi.: bemor, ko`p 
terlaydi, rangi oqaradi, , boshi aylanadi, pulsi tezlashadi , qon bosimi avvalgiga biroz oshgan, 
keyinchalik pasaygan bo`ladi , bemor lanj, tevarak atrofga loqayd, bo`lib qoladi, qon bosimi 
pasayib ketadi. Pulsi tezlashgan tuliqligi sust, ko`pincha ipsimon bo`ladi. Terisi keyinchalik 
qizargan, sovuq ter oqadi. Bemorninig yuzi sulg`in b`olib, qoravhiqlari kengayadi, va 
yoru`glikni arang sezadi. 
DAVOSI. 
Shokni davolash uchun uni kelitirib chiqargan omillarga asoslaniladi. Travmatik shikda 
og`riqsizlantiradigan dorilar narkotiklar anafilaktik shokda – aller giyaga qarshi dorilar- 
dimedrol, suprastin, tavegil, kalsiy xlorid , prednizolon… 
kardiogen shokda- yurak- tomir sistemasini stimullovchi va qon bosimini ko`taruvchi dorilar, 
gemoraggik shokda- qon oqishini tuxtatish, tomirga qon, plazma va qon o`rnini bosuvchi 
shokka qarshi suyuqliklar quyish, bundan tashqari simptomatik davolash bilan bemorninig 
ahvoli yahshilanadi. 
EZILISH SINDROMI 
Oyoq - qullar tananing boshqa qismlari yumshoq tuqimalarninig zilzila vaqtida, bosib qolishda 
va boshqalarda uzoq muddatgacha turli narsalar (daraxt, toshlar, beton plitalar, uta og`ir 
buyumlar va hokazo) ostida bosilishi oqibatida yuz beradigan ma`lum simptomlar kompleksi e 
z i l i sh sindromi deyiladi. yoki shikastlanish taksikozi deyiladi. Bunda muskullar teri osti yog` 
kletchatkasi tomirlar va nervlar suyaklar majaklanadi va sinadi. 
Uzoq vaqt ezilish natijasida muskullar va boshqa tuqimalar qonga yolchimay qoladi natijada bu 
tuqimalarda nekroz boshlanib tuqimalar o`la boshlaydi va uzidan zaharli moddalar ajratadi. 
So`ng to`qimalarda yig`ilgan toksinli moddlar, shuningdek og`riq impulslari oqimi organizmga 
tushadi va shokni eslatuvchi klinik manzarani keltirib chiqaradi. 
Ezilish sindromining belgilari. 
bemorning umumiy ahvoli dastlab ancha yahshi bo`ladi u umuman beholligidan ezilgan joyi 
og`rishidan shikoyat qilmaydi. Oradan 6-8 soat o`tgach shikastlangan oyoq- qo`lda shish paydo 
bo`ladi. Bu soxaning terisi avalgiga qaraganda oqaradi, so`ngra qizg`ish- ko`kimtir tusga kiradi. 
Terida ichi suyuqlikka to`la pufakchalar paydo bo`ladi , oyoq- qo`lini qimirlatib bol`may 
qoladi. Bemorning umumiy ahvoli og`irlashadi. Tana harorati 39 / 40 ga ko`tariladi. boshi 
qattiq og`riydi , qon bosimi avvaliga ko`tarilib keyin tushadi pulsi tezlashadi , buyrak ishi 
buziladi , oldin siydik ajralishi kamayadi so`ngra siydik umuman ajralmay qoladi – anuriY. 
KUYISH deb, tuqimalarning yuqori harorat, kimyoviy moddlar, elektr toki, nur energiyasi 
ta`sirida kelib chiqqan jarohatga aytiladi. Kuyishlar turlari qo`yidagilar: 
termik: - issiq suvdan, olovdan, cho`g`dan, bug`dan 
kimyoviy:- kislota va ishqorlardan , uksus essentsiyasidan 
nur energiyasi va elektr tokidan 
Kuchli kuyishlarda bemorda jiddiy umumiy buzilishlar kuzatiladi va kuyish kasalligi 
rivojlanadi. 
Utkir kuyishda kasallikning kechishi shok, toksemiya, septiko - toksemiya va 
rekonvalestsensiya davrlari farq qiladi. 
SHOK davri - kuyishda travmatik shokni eslatadi, biroq u organizmni yaqqol intoksikatsiyasi 
va plazma yuqotilishi hisobiga birmuncha og`ir kechadi. Travmatik shokdagi singari bemor 
erektil bosqichida qo`zg`algan bo`ladi , qon bosimi oshib, pulsi tezlashadi. 
Toptid bosqichida hayotiy jarayonlar keskin pasayib ketadi: bemor harakatsiz, tana harorati va 

---

95 
qon bosimi pasaygan , terisi oqargan, yuz qoyifasi jiddiylashgan, akrotsianoz paydo bo`ladi. 
Siydik ajralishi kamayib, to`liq anuriyaga boradi. 
toksemiya davri- kuyishdan keyin bir necha soat utgach boshlanadi. Kuygan yuzada kup 
miqdorda plazma yuqotilishi bilan birga zaharli moddalarning surilishi boshlanadi. Bu davrda 
bemorning ahvoli nihoyatda og`ir, harorati juda yuqori, ishtahasi va uyqusi buzilgan, qusadi, 
ichi kelmaydi. Qon quyuqlashgani sababli gemoglabin va eretrotsitlar miqdori kupayadi. 
Siydikda eretrotsitlar va oqsil silindrali paydo bo`ladi.
Septiko – toksemiya davri- kuygan yuzada infeksiya rivojlangandan keyin kuzatiladi. Kuygan 
yuza ko`p yiringli suyuqlik bilan qoplanadi. Harorat kutarilib ketadi, yotoq yaralar yiringli 
metastazlar hosil bo`ladi.
rekonvalessent( sog`ayish) davrida tana harorati , qon va siydik normaga keladi, ishtaha 
yahshilanadi, to`qimalaring nekrotik qismlari kuchib tushadi, kuygan yuzada pushti rang 
sog`lom granulyatsiyalar paydo bo`ladi. 
TERMIK kuyish- tuqimalarga yuqori harorat, issiq suv bug` va boshqalar at`sir etganda sodir 
bo`ladi. Termik omil harorati nechog`li yuqori bo`lsa va termik omil qanchalik uzoq ta`sir qilsa 
to`qimalar shunchalik kup shikastlanadi. Erigan metal ta`sirida ayniqsa chuqur kuyish hollari 
kuzatiladi. 
to`qimalarning shikastlanishi xarakteri va chuqurligiga kura 4 darajaga bo`linadi: 
Kuyishning 1 darajasi: terining picha qizarishi va shishishi bilan ifodalanadi. Kuyishning bu 
darajasida teri kappilyarlari kengayadi va ularning utkazuvchanligi oshishi hisobiga qonning 
suyuq qismi atrofidagi tuqimalarga chiqadi. Bu 2-3 kun davom etadi, keyin epidermis kuchib 
tushadi.
kuyishning 2 darajasi – pufaklar paydo bulishi bilan harakterlanadi. 
pufaklar kuyishdan bir necha minut utkach paydo bulishi mumkin. terining yuza qatlami qavati 
jonsizlanadi. pufak yorilganda terining tiniq- qizil surgichsimon qavati kurinadi. Kuyish 
asoratsiz utganda 4-6 kunga kelib pufakdagi suyuqlik surilib ketadi. 
Kuyishning 3 darajasi terining barcha ichki qavatlarining jonsizlanishi bilan harakterlanadi. 
Kuygan yuzada to`q rangli pustloq paydo bo`ladi. Pustloq oqsillar koagulyatsiyasi (ivishi) va 
aylanishini tuxtashi hisobiga vujudga keladi. Kuyishning bu darajasida pustloq kuchgandan 
keyin u er ikkilamchi chandiqli bulib bitadi.
Kuyishning 4 darajasi teridan tashqari birmuncha ichkarida joylashgan tuqimalar (teri osti 
tuqimasi, mushaklar , suyakalr) ning lonsizlanishi kuzatiladi. bu juda sekinlik bilan bitib, katta 
chandiqlar hosil bo`ladi. To`qimalarning ayrim joylari kuchub, hatto oyoq- qular uz- uzidan 
uzilib tushishi mumkin. 
kuyishning klinikasi kuygan yuzaning darajasi va maydoniga bog`liq. Gavdaning 30% va undan 
kuprogi` kuysa, kuyish kasalligi kelib chiqadi va bunda bemor ulishi ham mumin. 
QO`YISHDA BIRINCHI YORDAM KO`RSATISH 
yordamning asosiy maqsadi termik omil ta`sirini yiqotishdir. kuyishda aseptic bog`lam 
quyiladi, og`riqsizlantiruvchi dori yoki narktiklar yuboriladi, gavdaning shikastlangan qismi 
immobilizatsiya qilinadi va shok profilaktikasi utkaziladi. 
Agare havo sovuq bo`lsa bemor issiq qilib urab quyiladi va davolash muassasasiga olib 
boriladi. 
kimyoviy moddadan kuyishda uni kuchli suv oqimi bilan tez yuvib tas’halsh, qoldiqlarni esa 
neytrallash kerak. kislotalarni neytrallash uchun 2% li soda eritmasi qullaniladi. Qattiq 
kuyishda bu soxaga bur kukuki, kuydirilgan magneziydan mul qilib sepiladi. 
teriga yonib turgan fosfor bulakchalari tushganda gavdaning shu qismini suvga botirib turish, 
fosfor qoldig`ini pinset bilan olib tashlash kerak. Shikastlangan sohaga 5% mis kuporosi 
eritmasiga xullangan bog`lam quyiladi yoki talk sepiladi. 
SOVUQ URISHI.
Sovuq urishi past harorat ta`sir etgand a kelib chiqadi. 

---

96 
Bunda bemor a`zolarini noqulay sharoitlar : ho`l, tor poyafzal, holdan toyish paytida gradus da 
va hatto undan past haroratda sovuq urishi mumkin. Kupincha qul va oyoq barmoqlari, quloq 
burun sovuq uradi. 
Sovuq urishning 4 darajasi farq qilinadi: 
1 darajasi terining oqarishi va sezuvchanligining yuqolishi bilan xarakterlanadi. bemor 
isitilganidan keyin terisining shu qismi kukimtir – qizil bo`lib qoladi, ozgina shishadi va 
og`riydi . Sog`yishdan oldin odam sovuqqa sezgir bulib qoaldi, ba`zan terining kukimtir rangi 
saqlanib qoladi. 
2 – darajasiga qon aylanishining birmuncha chuqur buzilishi kuzatilib, keyinroq tiniq suyuqlik 
bilan tulgan pufakchalar hosil buladi. Pufaklar atrofida teri kukimtir - qizil tusga kiradi. 
Infeksiya tushmasa urta hisobda 2 hafta ichida tuzaladi. 
3- darajasida teri va uning ostidagi tuqimalar irib, nekrozlanadi. Jonsizlanish gemmoragik 
suyuqlik bilan tulgan yumshoq pufaklar hosil bulishi ifodalanadi. Bu pufaklar pustloq paydo 
bulishiga olib keladi. Kupincha unga yiringlanish qushiladi. Nobud bulgan tuqimalar kuchib 
tushgandan keyin ularnign urnida granulyatsiyalar yuzaga kelib, chandiqlanish va epitelizatsiya 
boshlanadi. Kasallik – 1-2 oy ichida tuzaladi. 
4 darajasi nekroz chuqur joylashgan tuqimalar, shu jumladan suyaklarni ham qamrab oladi. 
GAvdaning shikastlangan qismi tuq kukimtir rangga, qoramtir suyuqlik bilan tula pufaklar bilan 
qoplanadi. Odatda pufaklar sovuq urishidan 2 hafta keyin paydo buladi (ikkilamchi pufaklar) 
Demarkatsiya chizig`I asta- sekin kurinadi va unchalik yaqqol sezilmaydi. Sovuq urgan sohada 
sezuvchanlikning hamma turi yuqoladi. Keyinroq shikastlangan qism qurib, kuchib tushadi va 
urnida chandiq hosil bo`ladi.Sovuq urishda bemorning umumiy ahvoli uning darajasiga bog`liq 
bo`ladi. Sovuq urishining dastlabki 2 darajasida bemoerning umumiy ahvoli unchalik yomon 
emas keyingi darajalarida toksemiya va infeksiya qushilishiga bog`liq holdagi klinikasi 
namoyon bo`ladi.(yuqori harorat, xolsizlik , ishtaha yuqolishi). 
BIRINCHI TIBBIY YORDAM VA DAVOSI. 
bemor issiq xoanga yotqiziladi ,unga issiq choy, alkogolli ichimliklar , yurak faoliyatini 
yahshilovchi dorilar va og`riq qoldiruvchi vositalar beriladi, bemorni vannaga tushiirib, suv 
haroratini 18-20 gr.dan boshlab asta- srekin 37 gacga oshiriladi. Bemorni vannnada qon 
ta`minoti yahshilanguncha qadar ehtiyotlik bilan massaj qilish kerak. oyoq yoki qul terisi spirt 
bilan artiladi va qalin doka qavatli aseptic bog`lam quyiladi. terining sovuq olgan sohasini qor 
bilan uqalash tavsiya etilmaydi, mayday muz parchalari shikast etkazishi va infeksiya 
tushishiga sabab bulishi mumkin. 
Sovuq urishinig 1 –darajasiga 1 yordam tadbiralrining uzi kifoya qiladi. 2- darajasida esa 
pufaklar olinadi va aseptic yoki muzli bog`lam quyiladi, 5-7 kun utkach fizioterapevtik 
muolajalar qullaniladi. 3-4 darajasida shish va zaharlanishni kamaytirish uchun ba`zan 
nekrotomiya va nekroektomiya utkaziladi: nekrozlangan tuqimalar umuman olibtashlanadi, qul 
– oyoqlar amputatsiya qilinadi. 
MUZLASH organizmga past harorat umumiy ta`sir qilishi natijasida sodir bo`ladi. Bunda hayot 
uchun muhim a`zolarda chuqur, qaytmas uzgarishlar sodir buladiki, bular ulimga olib kelishi 
mumin. Shikastlangan kishi bushashadi, junjiydi, charchaydi uyqudan boshini kutara olmaydi. 
Puls sekinlashadi, nafas yuzaki bo`lib qoaldi. 
QALTIRASH urtahca past haroratda uzoq vaqtgacga bir nehca marta ta`sir qilishi natijasida 
paydo buladi. Ko`pincha oyoq va qul panjasi qaltiraydi. urush davrida bunday hodisalar 
askarlarda kuzatilganda bu- “transheya oyoq panjasi”deb nom olgan.Bunda terida tuq qizil 
tusga kiradigan yoki kukimtir qizil dog`lar paydo buladi. teri sal shihsadi, qichishadi, achishadi 
va oz- moz bezillab og`riydi.’ 
Sovuq urishini umumiy davoalshda yuqoti kallotiyali, oqsillar va vitaminlarga boy ovqatlar 
buyurish za5urr. Infeksiyaga qarshi kurashish uchun antibiotiklar qullaniladi. toksilozni 
lkamaytirish uchun qon, qon urnini bosadigan suyuqliklar quyish, ko`p syuqlik ichirish tavsiya 
etiladi.