O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

 I daraja: 
tashqi ko‗rsatma ta‘siridagi harakat. Bu faoliyat 
tanishuv 
darajasi deb nomlangan. Tanishuv darajasida o‗quvchining bilim olish, eslash 
qobiliyati oldindan o‗zlashtirilgan materiallar matni bilan qayta tanishish asosida 
amalga oshishini tavsiflaydi ya‘ni o‗quvchida o‗ziga tanish materiallarni faqat 
ma‘lum vaziyatlarda, ya‘ni bu materiallar oldida turgan taqdirda eslash imkoni 
bo‗ladi. O‗zlashtirishning birinchi darajasi obektlar, hodisalar, jarayonlar 
to‗g‗risida umumiy tasavvur hosil qilish bilan chegaralanadi va ularni 
o‗quvchichining bilib olishi noma‘lum obektlar qatorida kechadi. 
II daraja: 
xotira asosidagi harakat. Bu faoliyatning 
algoritm 
darajasi deb 
nomlanadi. Algoritm darajasida o‗quvchining qobiliyati materiallarni yoki uning 
alohida qismlarini tashqi ko‗rsatmasiz mustaqil ravishda qayta tiklay olishi bilan 
tavsiflanadi. Bu o‗quvchilar o‗zlashtirish darajasining birmuncha yuqori pog‗onasi 
bo‗lib, o‗quvchilar o‗z xotirasiga tayangan holda o‗qituvchi (pedagog) o‗rgatgan 
yoki adabiyotlardagi mavjud materiallarni ma‘lum algoritm bo‗yicha tushuntirib 
bera oladi. 
III daraja: 
nostandart vaziyatlardagi mahsuldor harakat. Bu faoliyatning 
evristik 
darajasi deb nomlanadi. Evristik darajada o‗quvchining aniq masalalarni 
yechish qobiliyati o‗rganilayotgan mavzu bo‗yicha materiallarni tanish va notanish 
vaziyatlarda mustaqil qayta tiklash evaziga yangi axborotlarni qo‗lga kiritishi bilan 
xarakterlanadi. Bilimlarni ko‗chirish ma‘lum masalalar sinfi bilan chegaralangan 
va butun bir o‗quv predmeti bo‗yicha tarqalmagan bo‗ladi. 
IV daraja: 
faoliyatning yangi qirralarini tadqiq qiluvchi mahsuldor 
harakat. Bu faoliyatning 
ijodiy 
darajasi deb nomlanadi. Ijodiy darajada 
o‗quvchining materiallarni mustaqil o‗rganish va qayta ishlash qobiliyati mavjud 
axborotlarni yangi vaziyatlarda keng doiradagi masalalar yechimiga ko‗chirish 
15
Sayidaxmedov N. Pedagogik amaliyotda fan texnologiyalarni qо‗llash namunalari. – Toshkent: RTM, 2000. – 46 
b.

---

56 
bilan tavsiflanadi. Faoliyatning bu darajasi izlanuvchanlik, ijodkorlik xarakteriga 
ega bo‗lib, turli vaziyatlarda o‗zlashtirilgan keng doiradagi bilimlarni qator 
obektlarda qo‗llash bilan amalga oshiriladi. 
Umuman olganda, bilim va ko‗nikmalarni o‗zlashtirish sifati bo‗yicha 
mehnat 
ta‘limining 
optimallashtirilgan 
mazmuni 
maqsadlarining 
tashxislanuvchanligi o‗zlashtirishning zaruriy darajalarini aniqlashtirishni talab 
etar ekan. Demak, birinchi navbatda, o‗quvchilarning bo‗lajak faoliyatiga va kasb 
egallashiga qo‗yilgan talablari e‘tiborga olinadi. 
O‗qitish jarayonida umumiy o‗rta, o‗rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta‘lim 
muassasalari oldidagi davlat va ijtimoiy buyurtmalarni amalga oshirish, ta‘lim 
tizimini isloh qilishning asosiy yo‗nalishlari va tamoyillari, talablarini hisobga 
olgan holda o‗qitish qonuniyatlari va prinsiplari aniqlandi, o‗qitish samaradorligini 
oshirish maqsadida o‗quv-tarbiya ishlari jarayonida zamonaviy pedagogik va 
axborot texnologiyalaridan samarali foydalanishning ilmiy-metodik asoslari ishlab 
chiqiladi. 
Mehnat ta‘limining optimallashtirilganlashtirilgan mazmunini tanlash 
asosida o‗quvchilarni zamon talablariga javob beradigan yuqori malakali, 
raqobatbardosh kadrlar qilib ta‘lim berish va tarbiyalash maqsadida quyidagilarga 
e‘tibor qaratildi: 
1.
O‗quv-tarbiya 
jarayoni 
va 
pedagogik 
munosabatlarni 
insonparvarlashtirish 
va 
demokratizatsiyalash, 
hamkorlik 
pedagogikasiga 
asoslanish. 
2.
O‗quv-tarbiya jarayonida didaktik o‗yin, muammoli, modulli ta‘lim,
loyihalash va hamkorlikda o‗qitish texnologiyalaridan foydalanish orqali 
o‗quvchilarning yakka tartibda va kichik guruhlarda mustaqil va ijodiy ishlarini 
tashkil etib, ularni o‗z o‗quv-bilish faoliyatining subektiga aylantirish. 
3.
O‗quvchilarning mustaqil ishi va tahsilini rejali, bosqichma-bosqich, 
evolyusion tarzda tashkil etish. 
4.
O‗quvchilarning kasbiy faoliyatiga yo‗naltirishni ilmiy-metodik 
jihatdan tayyorgarligini tahlil qilish, ularda bilim, ko‗nikmalar shakllanishini 

---

57 
hisobga olgan holda har bir o‗quvchiga o‗zini o‗zi rivojlantirishning individual ish 
rejasini tavsiya etish. 
5.
Ta‘lim jarayonini tashkil etish va boshqarish, o‗quvchilarda mustaqil 
tahsil olish va mustaqil fikrlashni shakllantirishga imkon beradigan zamonaviy 
pedagogik va axborot texnologiyalarini ongli tanlash va amaliyotda qo‗llash 
ko‗nikmalarini egallashiga erishish. 
6.
O‗quvchilarning mustaqil ijodiy ishlarini o‗quv-tarbiya va ishlab 
chiqarish jarayonining dolzarb muammolariga bag‗ishlash orqali izchil va 
muntazam ravishda o‗z saviyasini oshirish va faol ijodiy ishlarini olib borishiga 
zamin tayyorlash. 
O‗quvchilarning 
mustaqil 
ijodiy 
va 
kasbiy 
bilimlarni 
egallash 
tayyorgarligini takomillashtirishda ularning dunyoqarashi va nazariy va amaliy 
tayyorgarligiga asos bo‗ladigan ijtimoiy-gumanitar va tabiy-ilmiy fanlarini 
o‗qitishda kasbiy, g‗oyaviy yo‗naltirilganlikni amalga oshirish, umummehnat 
tayyorgarligini shakllantiradigan o‗quv amaliyoti, zamonaviy pedagogik 
texnologiyalar, psixologiya kabi o‗quv fanlari o‗rtasida uzviylikni ta‘minlash 
muhim ahamiyat kasb etadi. 
Ma‘lumki, 
ta‘lim jarayoni ham maqsadga muvofiq ravishda 
boshqariladigan tizim hisoblanadi. Har qanday tizimni maqsadga muvofiq 
boshqarish esa o‗z navbatida, faqat teskari aloqa vositasida amalga oshiriladi. 
Ta‘lim jarayonida teskari aloqa sifatida o‗quvchilarning bilim darajalarini nazorat 
qilish va baholash qabul qilingan. Mazkur masala ta‘lim jarayonining ajralmas 
qismi sifatida o‗zining ko‗p asrlik tarixiga ega bo‗lib, bu sohada yetarlicha ilmiy-
uslubiy tadqiqotlar o‗tkazilgan. 
Ta‘lim jarayonining yana bir muhim sohasi borki, bu soha ta‘lim 
jarayonini boshqarishni yanada takomillashtirish imkonini beradi. Bu masala har 
bir yangi o‗zlashtirilishi lozim bo‗lgan bilimlarning undan avval o‗zlashtirilgan 
bilimlar darajasiga bog‗liqligidir. Agar navbatdagi o‗zlashtirilishi lozim bo‗lgan 
bilimlarni undan oldingi o‗zlashtirilgan bilimlar asosida prognoz etish masalasi 
ilmiy-uslubiy jihatdan hal etilsa va amaliyotda qo‗llansa, bu hol, birinchidan, 

---

58 
o‗qituvchilar uchun har bir o‗quvchining navbatdagi bilish faoliyatini boshqarishda 
katta imkoniyatlar yaratadi. Ikkinchidan, har bir o‗quvchi o‗zini o‗zi nazorat qilish 
imkoniga ega bo‗lib, o‗z faolligini oshiradi. 
O‗quvchilarga 
ta‘lim 
tarbiya 
berishda 
zamonaviy 
pedagogik 
texnologiyalardan foydalanish davr talabidir. Shu nuqtai-nazardan zamonaviy 
pedagogik texnologiyalarning mehnat ta‘limi optimallashtirilgan mazmunini 
tanlashda yuqori samara beradigan usullarini aniqlash maqsadga muvofiqdir. 
Shunga ko‗ra nazariy va amaliy mashg‗ulotlar davomida yangi pedagogik 
texnologiyalarning foydalanish yuqori samara berishi aniqlandi.Ishlab chiqilgan 
yangi mazmundagi dasturdan o‗rin olgan har bir mavzuning maqsad vazifalari 
hisobga olingan holda quyidagi mashg‗ulot turlaridan foydalanish bo‗yicha tavsiya 
ishlanmalar ishlab chiqildi (2.1-jadval).