O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti sh. A. Do‘stmuhamedova, X. A. Tillashayxova

5.Kattalarning yosh xususiyatlari va ta’lim olish layoqatlari
 

Kattalar ta’limida ularning yoshlariga xos 
xususiyatlarini hisobga olinishi ham ta’lim 
samaradorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi muhim omillardan 
hisoblanadi. Kattalik davri ham bir necha davrlarga 
bo‘linib, bu o‘spirinlik, yoshlik, yetuklik, keksalik va 
qarilik davrlaridir. 
18-30 yoshlik davri hisoblanib ,bu o‘z hayot 
yo‘lini, maqsadlarini belgilab olish va shu yo‘lda faol
harakat qilish davridir. 
18-19 yoshlik – har tomonlama faollik. O‘z-o‘zini to‘liq qidirish, anglash. 
O‘zining keyingi taqdirini belgilab olish. Bu bajarib ko‘rish, xato qilish davri. 
Demak,qo‘llab- quvvatlashga muhtoj bo‘lgan davr. 
22-28 yosh – real hayotga kirishda o‘z yo‘nalishlarini tanlashga, belgilab 
olishga harakat qilish, o‘z hayotiy maqsadlarini belgilab olish; 
Yetuklik 30-55-60 yosh hisoblanib, fiziologik, psixik va ijtimoiy jihatdan 
yetuk bo‘lgan davr. Yetuklik insonning ko‘p yillik intellektual va ma’naviy 
xususiyatlari uning shaxsi asosi shakllangan va ro‘yobga chiqadigan davridir. Bu 
davr kishining o‘zini shaxs sifatida namoyon etishga harakat qilishining natijasi 
hisoblanadi. 
29-34 yosh – savollar krizisi. O‘zi tanlagan yo‘llarning to‘g‘riligidan 
xavotirlik va ayrimlarini to‘g‘rilashga harakat, fikrlar qarama-qarshiligi; 
35-43 yosh – kechiktirib bo‘lmaslik krizisi. Hayotning ko‘p yo‘llari 
bo‘lganligini anglagan holda kasbiy faoliyatda, shuningdek, shaxsiy hayotda 
maqsadlari bilan qay darajada erishganligini tahlil qilish; 
44-50 yosh – barqarorlikka erishishga harakat. O‘z shaxsiy hayotini 
vazminlik bilan idrok etish, o‘z hayot maqsadlariga erishish uchun jiddiy va tezkor 
harakat; 
50 va undan katta yosh – aql va mulohaza bilan ish yuritishga intilish, 
hayotdan zavq olishga erishish, yumshoqlik, vazminlik.
 
Keksalik hayotning mazmunini, qadrini tushunadigan, o‘z hayotidagi 
mehnatining xosilini yig‘adigan davr. O‘zining bilim va tajribalarini baholaydigan 
va ularni boshqalarga o‘rgatadigan davr hisoblanadi.
 

---

187 
Katta yoshdagi har bir inson o‘z ehtiyoj va motivlaridan kelib chiqqan holda o‘z 
bilimlarini oshirib, malakalarini rivojlantirib borishga ehtiyoj sezadi.
Yosh o‘tgan sari katta odamda ta’lim olishga nisbatan layoqat kamayib 
bormaydimi? Olingan bilimlarni kerakli hajmda va tempda o‘z faoliyatiga qo‘llay 
oladimi? 
Aslida tabiat kishi hayotining barcha davrlarda atrof hayot, boshqa odamlar 
bilan bog‘liq informatsion- ta’limiy o‘z munosabatida bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan 
barcha biologik va neyrofiziologik shart-sharoitlarni yaratgan. Kishi turli yoshida 
olayotgan bilimlari samarali bo‘lishi uchun ularga albatta tafakkur jarayoni kerak 
bo‘ladi. 
B.G.Ananev, 
L.I.Ansiferova, 
Yu.N.Kulyutkin, 
V.S.Rotenberg, 
Ye.N.Stepanova, G.S.Suxobskayalarning ko‘p yillik o‘tkazgan tadqiqotlari shuni 
ko‘rsatadiki, tafakkur inson hayotining barcha davrlarida faolligini yo‘qotmaydi, 
lekin uning sturukturasida, tizimida ma’lum bir kattalar ta’limi bilan 
shug‘ullanuvchi insonlar bilishi kerak bo‘lgan o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. 
18-25 yoshgacha kishilarda obrazli va verbal tafakkur ustunlik qiladi. 
Amaliy tafakkur asosan 21 yoshdan verbal va obrazli tafakkurning rivojlanganlik 
darajasiga yetib oladi va 27-28 yoshlarda esa ular rivojlanishda amaliy tafakkur 
verbal va obrazli tafakkurdan o‘tib ketadi. 30-40 yillarga yaqin obrazli tafakkur 
yanada rivojlanadi. 40 yoshga yaqin o‘zida shakllangan intellektual tizimni o‘z 
mehnat faoliyati tabiati va xususiyatlari bo‘yicha tadbiq eta oladi. 40 yoshdan 55 
yoshga odatda amaliy tafakkurda pasayish kuzatiladi uning faolligi obrazli va 
verbal mantiqiy shakllarga tenglashadi. Ta’kidlash mumkinki, 50 yoshdan keyin 
verbal tafakkur obrazli tafakkurdan ustunlik qiladi. 
Inson hayotining 34-35 yoshlarida va 45-50 yoshlarida xotiraning nisbatan 
pasayishi ko‘zga tashlanadi. Lekin inson organizmining imkoniyatlari, kuchli 
motivatsiya, o‘z yoshiga xos layoqatlar dinamikasining hisobiga katta inson 
muammolarini bartaraf eta oladi, o‘zgarishlarni hal eta oladi. Katta bo‘lgan sari 
informatsion talablar, muammolarni hal eta oladi. Sog‘liq, madaniyat, oila 40 
yoshgacha ikkinchi o‘rinni egallaydi. Bu yoshdagi ayollarda esa kasbiy faoliyat 
bo‘yicha talablaridan zaruriy bilimlarni olish ehtiyojlaridan tashqari sog‘liq va oila 
masalalari bo‘yicha bilimlarni egallash ehtiyoji yuqoriroq o‘rinni egallaydi. Bu 
holat ularda 35-40 yoshgacha davom etadi. 
40 yoshdan boshlab esa erkaklarda ham sog‘liqni saqlash va mustaxkamlash 
bo‘yicha qo‘shimcha ma’lumotlarga ega bo‘lish ehtiyoji chiqadi. Erkaklarda 2-
o‘rinda kasbiy faoliyat bo‘yicha bilimlarga qiziqishlari saqlanib qolsa, bu qiziqish 
ayollarda 41-55 yoshda 4-o‘ringa 56 yoshda esa oxirgi o‘ringa tushadi.
Kattalarning ta’lim olish layoqatlari andragog faoliyatining psixologik
jihatdan tashkil eta olinganligiga ham bog‘liq. Samaradorlik ko‘rsatkichlari kattalar 
auditoriyasining 
professor-o‘qituvchiga 
nisbatan 
ishonchi 
va 
ochiqligi; 
tinglovchilarning ishga jalb etilishining yuqori darajasi; mashg‘ulot davomida 
bilish faolliklarining qat’iyligi; tinglovchilar orasida yuzaga keluvchi samimiy 
psixologik muhit; tinglovchilarning bir-biriga hamda ma’ruzachi-trenerga yordam 
so‘rab samimiy murojaati; ta’lim jarayonida biron-bir tinglovchida yuzaga 
keluvchi muammo va qiyinchiliklarga ijobiy munosabat; mashg‘ulot davomida 

---

188 
tinglovchilarning hamkorlikda muhokama qilish uchun o‘z muammolarini izhor 
eta bilishlari; tinglovchilarning o‘z nuqtai nazarini erkin bayon eta bilishlari; 
hamkorlikdagi faoliyatning o‘rnatilganligi; andragog shaxsi va uning kasbiy nuqtai 
nazariga (pozitsiyasiga) bo‘lgan hurmat va qiziqish; ma’ruzachi-trener (andragog) 
o‘qituvchi fikriga qo‘shilish istagi; kattalar ta’limi tajribalarining ta’lim sohasiga 
kiritilishi natijasida ta’lim mazmuni samarasining namoyon bo‘lishi; ta’lim 
natijasiga qarab kasbiy va shaxsiy muammolarining hal etilishi imkoniyati; 
tinglovchining ta’lim natijalaridan qoniqishi; tinglovchilarning ta’lim yakunidan 
so‘ng o‘zaro aloqalarni davom ettirish istagining yuzaga kelishida namoyon 
bo‘ladi, hamda bu xususiyatlar andragogikaning muhim jihatlaridir. Demak, 
-
andragogik bilimlar ta’lim jarayoni, maqsad va vazifalarini to‘g‘ri 
belgilashda, ta’lim texnologiyalarini to‘g‘ri qo‘llashdagina yaxshi samara beradi; 
-
tinglovchilarning yosh xususiyatlarini va ularning ehtiyojlarini bilgan holda 
ta’lim berish ta’lim sifatini oshirishga va ko‘zlangan natijalarga erishishga xizmat 
qiladi; 
-
malaka oshirish jarayonida andragogik bilimlar qo‘llanilayotgan yangi 
ta’lim shakllarini mazmun va mohiyatini to‘g‘ri aniqlash hamda to‘g‘ri tashkil 
etishga yordam beradi. 
Malaka oshirish jarayoni samaradorligi tinglovchining shaxsiy faolligiga 
ham bog‘liqdir. 
Faollik quyidagi komponentlarga ega: 
-
o‘quv topshiriqlarini bajarishga tayyor turishi; 
-
mustaqil faoliyatga harakat; 
-
vazifalarni ongli bajarish; 
-
o‘qishdagi uzviylik; 
-
o‘z shaxsiy darajasini oshirishga harakat. 
Samaradorlik tinglovchining malaka oshirish davomidagi mustaqil ta’lim 
olishlariga ham bog‘liq: mustaqil ta’lim quyidagilardan iborat. 
-
kutubxonada ishlashi; 
-
internetdan foydalanishi; 
-
o‘zaro tajriba almashishi; 
mustaqil ravishda kursdan keyingi ta’lim dastur mazmunini tanlay bilishi. 
Tinglovchida malaka oshirishga nisbatan ijobiy motivning shakllanganligi. 
Kattalar ta’lim jarayoni samaradorligiga ta’sir etuvchi omillardan yana biri 
markazda psixologik xizmatning tashkil etilishidir. O‘qituvchiga psixologik xizmat 
ularning: 
-
psixologik onglarini oshishiga; 
-
o‘zliklarini tahlil etish va anglashga; 
-
o‘z shaxsiy muammolarini hal etish yo‘llarini belgilab olishlariga; 
-
o‘zlariga nisbatan ishonchni orttirishga; 
-
qat’iylashgan hayotiy qarashlarining o‘zgarishiga; 
-
psixologik 
va 
pedagogik 
xizmat 
haqidagi 
tushunchalarini 
kengayishiga; 

---

189 
-
qiyin va muammoli vaziyatlardan chiqish yo‘llarini bilishga; 
samarali muloqot yo‘llarini bilish va hokazolarga yordam beradi. Kattalar 
ta’limini tashkil etishda ularning yoshlariga xos psixologik xususiyatlarini hisobga 
olish, kattalar ta’limi prinsiplariga amal qilish andragogika samaradorligining 
muhim omili hisoblanadi.