O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti sh. A. Do‘stmuhamedova, X. A. Tillashayxova

Rivojlantiruvchi
: mavzuning ta’limiy va tarbiyaviy o‘quv maqsadlari asosida 
talaba shaxsini rivojlantirish. 
Tayanch tushunchalar: oila, nikoh, monogamiya, ekzogamiya, endogamiya, 
egalitar, oilaga psixologik tayyorlik 

---

250 
1.Oila psixologiyasiga kirish va oilani o‘rganishga doir ilmiy yondashuvlar 
Oila 
inson hayotidagi birinchi ijtimoiy guruh bo‘lib, ular 
tufayli madaniyat qadriyatlari bilan tanishadilar, 
shaxs sifatida rivojlanadilar va birinchi ijtimoiy 
rollarni egallaydilar. Oila, inson uchun o‘zi 
yashayotgan muhitning asosiy tarkibiy qismi, agar u 
baxtli bo‘lsa va u hayotining qolgan qismini qurishga harakat qilsa, uning 
hayotining birinchi choragidir. Psixologik adabiyotlarda oila tushunchasi bilan bir 
qatorda nikoh tushunchalari ham ko‘rib chiqiladi. Kundalik ongda nikoh va oila 
tushunchalari aniqlanishi mumkin, lekin fanda ular odatda farqlanadi. Nikoh-
jinslar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi ijtimoiy institut, nikohni erkak 
va ayol o‘rtasidagi munosabatlarning tarixan o‘zgaruvchan ijtimoiy shakli sifatida 
belgilaydi, bu orqali jamiyat jinsiy hayotini tartibga soladi, ularning oilaviy va ota-
ona huquqlari va majburiyatlarini belgilaydi. Hozirgi vaqtda ko‘p hollarda nikoh-
bu erkak va ayolning ixtiyoriy birlashmasi bo‘lib, o‘zaro kelishuvga asoslangan, 
qonunga muvofiq rasmiylashtirilgan, oilani yaratish va saqlashga qaratilgan. Nikoh 
tuzish erkinligi bilan birga, uni bekor qilish erkinligi ham bo‘lishi mumkin, bu 
ajralishda o‘z ifodasini topadi. Shuning uchun oilaviy xulq-atvor sohasiga 
ajralishga va ajralishga olib keladigan hamkorlarning harakatlari ham kiradi.
S. I. Golod er va xotin o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni nikoh belgilaydi, 
ma’naviy tamoyillari bilan tartibga va tabiiy qadriyatlar bilan qo‘llab-
quvvatlanadigan -"Nikoh" tushunchasidir. Bu ta’rif nikohning quyidagi 
xususiyatlarini ta’kidlaydi:
1) nikohga xos munosabatlarning institutsional emasligi; 
2) ikkala er-xotinning axloqiy burchlari va imtiyozlarining tengligi. 
"Oila" tushunchasi (nikoh tushunchasidan 
farqli 
o‘laroq) er-xotinlar, ularning 
farzandlari 
va 
boshqa 
qarindoshlar 
o‘rtasidagi 
murakkab 
munosabatlar 
tizimini 
tavsiflashga 
mo‘ljallangan. 
Ko‘pgina mutaxassislar quyidagi oilaning 
ta’rifidan foydalanadilar:
"oila er-xotinlar, ota-onalar va bolalar 
o‘rtasidagi 
munosabatlarning 
tarixan 
o‘ziga xos tizimidir; bu a’zolari nikoh va ota-ona munosabatlari, umumiy hayot va 
o‘zaro axloqiy javobgarlik bilan bog‘langan kichik ijtimoiy guruhdir.
Oiladagi ijtimoiy zaruriyat jamiyatning aholining jismoniy va ma’naviy 
ko‘payishiga bo‘lgan ehtiyoji bilan belgilanadi
Oilani ijtimoiy institut sifatida ham, kichik guruh sifatida ham o‘rganish 
fanda an’ana tusini olgan. Faylasuflar, huquqshunoslar, sotsiologlar va pedagoglar 

---

251 
oilani birinchi navbatda ijtimoiy institut sifatida o‘rganadilar. "Ijtimoiy institut" 
tushunchasi jamiyat inson hayotining eng muhim sohalarida kishilar faoliyatini 
tartibga soladigan va nazorat qiladigan rasmiy va norasmiy qoidalar, tamoyillar, 
normalar va munosabatlarning barqaror majmuini anglatadi. Odatda har qanday 
zamonaviy jamiyatda mavjud bo‘lgan 5ta asosiy ijtimoiy institutlar mavjud: oila, 
iqtisodiyot, siyosat, ta’lim va din. Oila ijtimoiy institut sifatida, birinchi navbatda 
jamiyat a’zolarining takror barpo bo‘lishi va ularning birlamchi ijtimoiylashuvini 
amalga oshiradi. Oila alohida psixologik muhit-sevgi, g‘amxo‘rlik, hurmat, 
tushunish, 
qo‘llab-quvvatlash tufayli shaxsning ijtimoiylashuvida jiddiy 
afzalliklarga ega. Psixologlar oilani birinchi navbatda kichik guruh deb 
hisoblaydilar. Oilani kichik guruh sifatida tushunish oilaga psixologik yordam 
ko‘rsatish uchun katta imkoniyatlar ochadi. Ijtimoiy psixologlar kichik guruhni 
umumiy maqsad va vazifalar bilan birlashgan, bir-biri bilan bevosita barqaror 
shaxsiy aloqada bo‘lgan kichik ijtimoiy guruh deb hisoblaydilar va bu hissiy 
munosabatlar maxsus guruh qadriyatlari va normalarining paydo bo‘lishiga asos 
bo‘ladi.
Shunday qilib, kichik guruh sifatida oilaning quyidagi xususiyatlari ajrata 
olamiz:
1. Uning a’zolari o‘rtasidagi qarindoshlik yoki nikoh munosabatlari. 
2. Jamoa. 
3. Maxsus hissiy, axloqiy va huquqiy munosabatlar.
4. Oilaviy guruhga umrbod a’zolik (oila tanlanmagan). 
5. Guruhning maksimal tarkibi: yosh, shaxsiy, jinsiy, professional, ijtimoiy-holat 
va boshqa farqlar.
Oila muhim adaptiv imkoniyatlarga ega bo‘lgan doimiy rivojlanayotgan 
tizimdir. Tizim elementlaridan birining o‘zgarishi, masalan, er-xotinlar o‘rtasidagi 
munosabatlarda butun oilaga ta’sir qiladi. Alohida oila a’zolarining individual 
disfunksiyalari ham tizimli buzilishlarning aksidir.