O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

II-BOB. O’ZBEKISTON MUSTAQILLIGI SHAROITIDA 
MA’NAVIYAT SOHASINI O’RGANISHGA E’TIBORNING KUCHAYISHI 
VA BUNING SABABLARI. 
 
1-qism. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Abdug’aniyevich 
Karimovning ma’naviyat masalalariga alohida e’tibori va buning sabablari. 
 
 Kommunistik  aqidaparastlar  diktaturasi  70  yil  davomida,  izchil  suratda 
million-million xalqlarni yalpi manqurtlashtirish siyosatini olib bordi. Natijada 20- 
asrning 70-yillariga kelib “Sovet Ittifoqi” atalmish ulkan bir hududda “manqurtlar 
saltanati”  shakllandi.  Ana  shunday  sharoitda  O’zbekistonda  mustaqillik  uchun 
harakatlar boshlandi va bu harakatlar tepasida mustaqil O’zbekistonning bo’lg’usi 
birinchi  Prezidenti  Islom  Karimov  turar  edi.  Mustaqil  O’zbekiston  Respublikasi 
Oliy Majlisining birinchi yig’ilishida Prezident I. Karimov bu haqda shunday fikr 
bildirgan  edi:  “Bu  tuzum  o’z  xalqining  tarixini,  uning  ruhi  va  urf-odatlarini,  o’z 
avlod-ajdodlarini  bilmaydigan  manqurtlarga  tayanar  edi”
82
.  Darhaqiqat,  o’sha 
davrda  xalq  ongiga  “markscha-lenincha”  totalitar  mafkurani  singdirish,  uning 
barcha  faoliyatini  markaz  izmiga  so’zsiz  bo’ysundirish  ishonib  topshirilgan 
aksariyat rahbarlar  va  ijtimoiy  fan  vakillari ayni  shunday  manqurtlarga  tamomila 
aylanib bo’lgan edi.  
 Inson ma’naviy dunyosi nozik soha. Undagi vaziyatni osonlikcha, muayyan 
farmon yoki qaror qabul qilish bilan tuzatib bo’lmaydi. Uni o’nglash uchun yillar 
davomida muntazam va sabr -toqat bilan mafkuraviy, tarbiyaviy, ma’rifiy ish olib 
borish, amaliy chora-tadbirlar, hayotiy o’zgarishlar joriy etish taqozo qilinadi.  
 Milliy  ma’naviyat  millatning  o’tmishi,  buguni  va  kelajagini  qamraydi, 
ularni  yaxlit  tizimda  tutib  turadi.  O’tmish  ajdodlarimiz  merosi  bugungi  jahon 
darajasi  bilan  uyg’unlashtirilsa,  mamlakatimizdagi  voqe  ahvolga  tatbiq  etilsa, 
undan kelajak kurtaklari unib chiqadi, kelajak siymosi shakllanadi.  
                                                
82
 I. Karimov. Asarlar. 1-jild. 359-bet.
 

---

49 
 
 Shu  sababli  ham  hali  sho’rolar  tuzumi  mavjud  bo’lib,  yurtimiz  “Sovet 
Sotsialistik  Respublikasi”  deb  atalgan  davrda  –  1990-yil  24-mart  Oliy  Kengash 
sessiyasida O’zbekistonda birinchi marotaba Prezident lavozimi joriy  etilib, Islom 
Abdug’aniyevich Karimov ushbu lavozimga munosib topilgach, 
O’zbekiston  Prezidentining  birinchi  nutqidayoq  “xalqni  ma’naviy 
yuksaltirish,  insonni  axloqiy  va  ma’naviy  yuksaltirish”
83
  masalasi  davlat 
rahbarining  eng  muhim  vazifasi  ekanligi  alohida  ta’kidlab  o’tildi.  Ma’naviyat 
degan so’zni  yuqori doiralarda  ishlatish  mutlaqo  urf bo’lmagan o’sha zamonlarda 
bu  mutlaqo  yangicha  yondoshuv,  o’sha  paytlar  respublika  rahbari  uchun  katta 
jasorat edi.  
 1990-yilga  kelib  Sovet  ittifoqi  parchalanib  keta  boshladi  va  uning  o’rnida 
bir  qancha  mustaqil  mamlakatlar  qaror  topdi.  1990-yil  31-avgustda  O’zbekiston 
Respublikasining  mustaqilligi e’lon qilindi. 1-sentabr  mustaqillik bayrami sifatida 
nishonlanadigan  bo’ldi.  Asriy  orzuga  erishilgan  edi  ammo  oldinda  hal  qilinishi 
lozim bo’lgan ko’plab muammolar turardi. Prezident Islom Karimov ushbu holatda 
barcha  jabhada  hal  qilinishi  lozim  bo’lgan  muammolar  yuzasidan  amaliy 
harakatlarni amalga oshirdi va kerak bo’lgan dasturlarni ishlab chiqdi.  
 Ayniqsa  yurtning  yetakchilari  bo’lishi  lozim  bo’lgan  ziyolilarimiz  ruhiga 
singib  ketgan  ko’nikmalarni  yengib o’tish  mashaqqati  har  qadamda  sezilib qoldi. 
“O’z  istiqlol  va  taraqqiyot  yo’limiz,  -  deb  yozgan  edi  I.  Karimov 
mustaqilligimizning  dastlabki  yillaridayoq,  bu  gul  bilan  qoplangan  yo’l  emas, 
totalitarizm  merosidan  halos  bo’lish  va  poklanish,  mafkuraviylik  illati  yetkazgan 
ziyon-zahmatlarni bartaraf etishning qiyin, uzoq davom etadigan yo’lidir”.
84
 
 Insonlar tafakkurini eski andazalar, tor qoliplar tugal tark etishi qiyinchilik 
bilan  amalga  oshishi  aniq  edi.  Bu  jarayon  hozir  ham  davom  etmoqda. 
“Tafakkurimiz,  qarashlarimizdagi  yangi  tamoyillar  hanuz  ancha  yuzada, 
ongimizning  sirtqi  qatlamlarida  qolib  ketmoqda,  ba’zan  yangi  qadriyatlarni  ham 
eski  o’lchovlar  bilan  baholashga  urinmoqdamiz”
85
.  Shunday  ekan,  yangicha, 
                                                
83
 I. Karimov. Istiqlol va ma’naviyat. T., 1994-yil, 65-bet.
 
84
 I.Karimov. Asarlar.1-jild, 359-bet.
 
85
 M. Imomnazarov. Milliy ma’naviyatimiz asoslari. T., 2006-yil, 342-bet.
 

---

50 
 
mustaqil  tafakkur  zarurati  hanuz  dolzarb,  milliy  mafkurani  shakllantirish,  xalq 
ma’naviyatini yuksaltirish bugunning ham eng muhim vazifasidir. Mustaqillikning 
dastlabki  yillaridayoq  ma’naviyatni  yuksaltirishga  e’tibor  qaratmaslik  kelajakda 
o’zining  salbiy  natijalarini  berishi  mumkinligini  Islom  Karimov  o’sha  davrning 
o’zidayoq tushunib yetdi. 
 Prezidentlik  lavozimiga  saylangan  ilk  kunlaridan  beri  Islom  Karimov  xalq 
ma’naviyatini yuksaltirishga birinchi darajali e’tibor qaratib kelmoqda.  
Prezidentning  1992-yilda  e’lon  qilingan  “O’zbekistonning  o’z  istiqlol  va 
taraqqiyot  yo’li”  risolasi  alohida  bobi  “Mustaqil  O’zbekistonni  rivojlantirishning 
ma’naviy-axloqiy  negizlari”  deb  nomlandi,  unda  ilk  bor  xalq  ma’naviyatini 
rivojlantirish masalalari batafsil tahlil etildi
86
. 
 1995-yil  fevral  oyida  o’tkazilgan  O’zbekiston  Respublikasi  birinchi 
chaqiriq  Oliy  Majlisining  birinchi  yig’ilishida  Prezident  I.  Karimov 
“O’zbekistonning  siyosiy-ijtimoiy  va  iqtisodiy  istiqbolining  asosiy  tamoyillari” 
mavzusida  katta  ma’ruza  qilib  mamlakatning  siyosiy  va  iqtisodiy  rivojiga  oid 
muhim masalalar bilan bir qatorda millatning ma’naviy takomili yo’nalishida ham 
yangicha  yondashuvlar,  dolzarb  muammolarning  puxta  o’ylangan  yechimlarini 
xalq namoyandalari muhokamasiga havola etdi. Ma’ruzaning “Yuksak ma’naviyat-
kelajak poydeori”
87
 deb nomlangan faslida mustaqillikning dastlabki to’rt yilida bu 
sohada  erishilgan  yutuqlarni  tilga  olish  barobarida  kelajak  yo’nalishlarni  ham 
batafsil  tahlil  etib  berdi.  “Endigi  asosiy  vazifa,  -  deb  fikrini  davom  etdi 
yurtboshimiz,  -  kishilarimizning  mustaqil  fikrlashga  o’rganishi,  o’ziga 
ishonchining orta borishidir”
88
. Buning uchun har birimiz “bosib o’tgan yo’limizni 
tanqidiy  baholab”,  “buyuk  madaniyatimiz  tomirlariga,  qadimiy  merosimiz 
ildizlariga qaytib, o’tmishimizdagi boy an’analarni yangi jamiyat qurilishiga tatbiq 
etmog’imiz kerak”
89
. 
 1994-yilda Islom Karimovning “Istiqlol va ma’naviyat” nomli kitobi, 1997-
98-yillarda bu mavzu yanada mukammallashib, “Ma’naviy yuksalish yo’lida” (“Na 
                                                
86
 Islom Karimov. Asarlar. 1-jild. 76, 85-bet.
 
87
 O’sha kitob. 33-42-bet.
 
88
 O’sha kitob. 34-bet.
 
89
 O’sha kitob. 7-bet.
 

---

51 
 
puti  duxovnogo  Vozrojdeniya”)  kitobi  o’zbek  va  rus  tillarida  nashr  etildi
90
. 
Prezidentning  ushbu  kitoblari  tarkibida  va  undan  keyin  e’lon  qilingan  “Xalqni 
Vatan  manfaatlari  birlashtiradi”  (Yozuvchilar  bilan  suhbat),  “Yuksak  malakali 
mutaxassislar  taraqqiyot  omili”  (O’zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  huzuridagi 
Davlat  va  jamiyat  qurilishi  akademiyasining  ochilishi  marosimida  so’zlangan 
nutq),  “Vatan-  hamma  narsadan  mo’tabar”  (Mustaqillikning  besh  yilligidagi 
bayram tabrigi) , “Ma’naviy  qadriyatlar  va  milliy o’zlikni anglashning tiklanishi” 
(“O’zbekiston  xx1  asr  bo’sag’asida:  xavfsizlikka  tahdid,  barqarorlik  shartlari  va 
taraqqiyot kafolatlari kitobida), “Jamiyatimiz mafkurasi xalqni xalq, millatni millat 
qilishga  xizmat  etsin”(“Tafakkur”  jurnali  bosh  muharriri  savollariga  javoblar), 
“Tarixiy  xotirasiz  kelajak  yo’q”(Tarixchi  olimlar  bilan  suhbat),  “Milliy  istiqlol 
mafkurasi-  xalq  e’tiqodi  va  buyuk  kelajakka  ishonchdir”(“Fidokor”  gazetasi 
muxbiri  bilan  suhbat),  “Egali  yurt  erkini  bermas”(2000-yil  avgust  Oliy  Majlis 
sessiyasida  so’zlangan  nutq),  “Alloh  qalbimizda,  yuragimizda”  kabi  qator 
asarlarida  ma’naviyat  masalalariga  oid  muhim  fikrlar,  yangicha  g’oyalar  olg’a 
surilgan.  
 Agar  Islom  Karimov  asarlariga  e’tibor  bilan  nazar  tashlasak, 
mustaqilligimizning  uch  asosiy  jihatiga  urg’u  berilganini  ko’rishimiz  mumkin: 
siyosiy mustaqillik, iqtisodiy mustaqillik, ma’naviy mustaqillik. Bularni bir biridan 
judo qilib bo’lmaydi. Ammo har birining o’ziga xos masalalari ham bor. Shunday 
ekan, milliy mafkuramiz tizimini faqat yoki asosan ma’naviy merosimizda mavjud 
qadriyatlarga bog’lab qo’yish voqelik talablariga to’liq javob berishi qiyin. Chunki 
yuqorida  sanab  o’tilgan  har  uchchala  yo’nalish  :  siyosat,  iqtisod  va  ma’naviyat 
sohasiga oid muammolar barchasi o’zaro uyg’unlikda qamrab olinadi. Ma’naviyat 
shular ichida faqat bir yo’nalishdir. Albatta, juda muhim yo’nalish, asli ma’naviyat 
masalalarini yechmay turib, na iqtisodiy, na siyosiy vazifalarimizni tugal hal qilib 
bo’lmaydi.;  ammo  baribir  uch  yo’nalishning  biri,  xolos.  Iqtisod  yoki  siyosat 
sohalaridagi  dolzarb  yumushlarni  ham  hech  qachon,  xalq  ma’naviyatini  talab 
                                                
90
 I. Karimov ma’naviy yuksalish yo’lida. T., O’zbekiston, 1998. I. Karimov na puti duxovnogo bozrojdeniya. T., O’zbekiston, 
‘997.
 

---

52 
 
darajasida yuksaltirib olib keyin amalga oshiramiz, deb orqaga tashlab bo’lmaydi. 
Bu  sohalar  bir-biri  bilan  oldin-keyin  emas,  bir  paytning  o’zida,  teng  rivojlantirib 
boriladigan sohalardir.  
 SSSR davrida hukmron komfirqa va davlatning barcha qarorlarida iqtisodiy, 
siyosiy,  mafkuraviy  masalalarga  katta  ahamiyat  berilgan  holda  madaniyatga  eng 
oxirida  g’aribgina  bir  joy  ajratilar,  “ma’naviyat”  tishunchasi  esa  o’sha  paytlarda 
yuqori  doiralarda  umuman  ishlatilmas  edi.  Alohida  qayd  etib  o’tish  joizki,  milliy 
ma’naviyat nazariyasining shakllanishiga O’zbekiston Prezidentining qo’shgan eng 
muhim hissasi ma’naviyatning iqtisod va siyosat bilan bir qatorda inson va jamiyat 
hayotidagi  alohida  mustaqil  o’rni  va  ahamiyatini  ajratib  ko’rsatish  bo’ldi.  Busiz 
nafaqat  ma’naviyat  nazariyasi,  balki  insonning  mustaqil  mohiyati  haqidagi  g’oya 
ham o’z mukammal isbotini topmay qolib kelayotgan edi.  
 President Islom  Karimov doimo  iqtisod, siyosat va  ma’naviyatning uyg’un 
rivojlanishi  zarurligini  ta’kidlab  keladi:  “Davlat  qurilishi,  iqtisodiy  rivojlanish 
jarayonlari  ma’naviy  kamolot,  yuksak  axloqiylik  bilan  to’la  uyg’un  bo’lmog’i 
kerak”
91
.  Chunki  mustaqilligimizning  uch  tayanchi  –  mustaqil  milliy  siyosat, 
iqtisodiy  qudrat  va  xalq  ma’naviyati  bir  –  biri  bilan  chambarchas  bog’liq.  Agar 
siyosiy  mustaqillik  bo’lmasa,  millat  asta-sekin  o’zligini  yo’qota  boradi,  iqtisodiy 
mustaqillik  bo’lmasa,  siyosiy  mustaqillikning  zamini  mo’rt  bo’ladi.  Ammo 
ma’naviy  mustaqillik  bo’lmasa,  millatning  o’zi  bo’lmaydi.  Faqat  ularning  o’zaro 
uyg’un  rivoji  ta’min  etilsagina,  O’zbekiston  ulug’  yurt  sifatida  jahon 
hamjamiyatida o’z munosib o’rnini egallay oladi.  
 Islom  Karimov  MDH  davlatlari  rahbarlari  orasida  ma’naviyatning  jamiyat 
hayotidagi  o’rnini  naqadar  chuqur  ekanligini  tushunib  yetdi.  “nega  deganda, 
insonni inson qiladigan,  uning ongi va ruhiyati bilan chambarchas bog’langan bu 
tushuncha  har  qaysi  odam,  jamiyat,  millat  va  xalq  hayotida  hech  narsa  bilan 
o’lchab bo’lmaydigan alohida o’rin tutadi”
92
.  
                                                
91
 I. Karimov. Asarlar. 3-jild. 354-bet.
 
92
 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Ma’naviyat. 2009-yil, 19-bet.
 

---

53 
 
 Iqtisod,  siyosat,  ma’naviyat  tushunchalari  bugungi  kunda  turli  doiralarda 
har  qadamda  ishlatilmoqda.  Bu  masalaga  iqtisodchining  o’z  qarashi, 
siyosatshunosning  yana  mustaqil  ta’riflari  bor.  Ammo  inson  va  jamiyat  hayotini 
uch  yo’nalish  yoki  uch  sohaga  ajratib  o’rganishning  o’ziga  xos  jihatlari  mavjud. 
Avvalo  O’zbekiston  Prezidentining  ushbu  yo’nalishdagi  mulohazalarini  milliy 
ma’naviyatimiz  an’analari  va  jahon  falsafiy  tafakkurining  turli  oqimlariga  xos 
umumiy jihatlar bilan uyg’unlikda olib, xulosa qiladigan bo’lsak, inson hayotining 
bu  uch  yo’nalishi  voqelikda  o’zaro  qanchalik  murakkab  va  chatishib  ketgan 
bo’lmasin,  ularni  bir-biridan  aniq  farq  qilgan  ma’qul.  Chunki  iqtisod,  siyosat  va 
ma’naviyat  insonning  Borliq  bilan  turlicha  mustaqil  munosabatlariga  oid  bo’lib, 
ulardan har birining manbasi ham, maqsadi ham alohidadir.  
 Ammo  ba’zi  olimlarimiz  ma’naviyat  hodisasini  ikkinchi  darajaga, 
moddiyatni esa birinchi o’ringa qo’ydilar. “Ma’naviyat moddiy hayotni aks ettiradi 
va  jamiyatda  mavjud  bo’lgan  ma’naviy  hodisalar  yig’indisi  sifatida  ko’zga 
tashlanadi”
93
.  Bu  qarashning  eskichaligi  shundaki,  muallif  “Manaviyat  moddiy 
hayotni  aks  ettiradi”  deb,  yana  moddiyatni  birlamchi,  ma’naviyatni  esa  passiv 
(ko’zgu  singari),  ikkilamchi  hodisa  sifatida  talqin  etadi.  Shu  bilan  ma’naviyat 
hodisasining  mustaqil  mohiyati  inkor  etilib,  u  moddiyatga  to’liq  tobe  qilib 
qo’yiladi. Prezident Islom Karimov esa bunday qarashlarga : “Mening nazarimda, 
“ma’naviyat”  tushunchasi  jamiyatdagi  g’oyaviy,  mafkuraviy,  ma’rifiy,  madaniy, 
diniy  va  axloqiy qarashlarni o’zida  to’la  mujassam  etadi.  Shuning  uchun  ham  bu 
mavzuda  fikr  yuritganda,  mazkur  qarashlarning  barchasini  umumlashtieib,  keng 
ma’nodagi  “ma’naviyat”  tushunchasi  orqali  ifoda  etish  mumkin”
94
  deb  javob 
beradi.  
 Bugungi kunda “ma’naviyat nima?” degan savolga xilma-xil javoblar paydo 
bo’lmoqda.  Ayniqsa  ,  1997-yildan  boshlab  mamlakatimizdagi  barcha  oliy  o’quv 
yurtlarida  “Ma’naviyat  asoslari”  fani  o’qitila  boshlanganligi  munosabati  bilan  bu 
mavzuga  olimlarimizning  e’tibori  yanada  kuchaydi.  Qator  risolalar,  o’quv 
                                                
93
 E. Yusupov. Inson kamolotining ma’naviy asoslari. T., “Universitet”, 1998-yil, 5-bet.
 
94
 I. Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Ma’naviyat, 2009-yil, 20-bet.
 

---

54 
 
qo’llanmalar  va  dasturlar  chop  etildi.  Matbuotda  kun  sayin  bu  mavzuda  katta-
kichik  maqolalar  e’lon  etilmoqda.  “  Ushbu  kitob  va  maqolalarda  har  kim  aqli 
yetganicha  ma’naviyat  tushunchasiga  ta’rif  berishga,  hech  bo’lmaganda, 
munosabat bildirishga  urinib kelmoqda.  Ba’zan bir kishining  o’zi bir  maqolaning 
ichida  turli  ta’riflarni  keltirgan  holler  ham  uchraydi.  Ma’naviyat  nihoyatda  keng 
qamrovli tushuncha bo’lganligidan bunga hayron bo’lmasa ham bo’ladi”
95
. Undan 
tashqari  keltirilgan  ta’riflarni  barchasini  dabdurustdan  bekorga  chiqarish,  butkul 
noto’gri  deb  baholash  ham  insofdan  emas,  chunki  ularning  ko’pchiligida 
masalaning qaysidir qirrasi o’z aksini topgan bo’lishi mumkin.  
 Ammo,  afsuski,  yaqin-yaqinlargacha  ko’pchilik  masalaga  jiddiy 
yondoshishga, ilgari nazariy tizim darajasida ko’rib chiqilmagan inson va jamiyat 
hayotidagi muhim yo’nalish, hassos bir sohaga kamoli e’tibor bilan razm solishga 
muvaffaq  bo’lmadi.  Prezidentimiz  bu  masalada  quyidagi  fikrni  bildirib  o’tadilar: 
“Lekin negadir aksariyat hollarda ko’pchilik ma’naviyat o’zi nima, degan savolga 
aniq  va  lo’nda  javob  berishga  qiynaladi.  Man  bunday  haolatga  o’z  shaxsiy 
tajribamda  ko’p  bor  guvoh  bo’lganman.  Ma’sul  rahbarlik  lavozimlariga 
nomzodlarni  tanlashda  o’tkaziladigan  suhbat  jarayonida  ularning  professional 
malakasi,  bilimi,  tashkilotchiligi,  hayotiy  tajribasi,  insoniy  fazilatlari  bilan  bir 
qatorda  ma’naviy  tajribasiga  ham  alohida  e’tibor  qarataman.  Va  ko’p  hollarda, 
ma’naviyat  haqida  beriladigan  savollarga  har  xil,  ba’zan  esa  bir-biriga  qarama 
qarshi,  qandaydir  noaniq,  sayoz  javoblarni eshitishga  to’g’ri  keladi”
96
.  Ya’ni  hali 
ziyolilarimizning  o’zi  ma’naviyatga  qanday  yondashish  kerakligi  haqida  ma’lum 
tushunchaga  ega  emas  edi.  Ana  shunday  sharoitda  Prezident  Islom  Karimovning 
ma’naviyat  haqidagi  fikr  va  mulohazalari  eng  to’g’ri  dasturul  amal  bo’lib  xizmat 
qilishi mumkin.  
 “Ma’naviyat  –  insonning,  xalqning,  jamiyatning,  davlatning  kuch 
qudratidir.  U  yo’q  joyda  hech  qachon  baxt  saodat  bo’lmaydi”,  -  deb  yozgan  edi 
Prezident mustaqillikning dastlabki  yillaridayoq”
97
. Haqiqatdan  ham  har bir  inson 
                                                
95
 M.Imomnazarov. Milliy ma’naviyatimiz asoslari. T., 2006-yil, 27-bet.
 
96
 Islom Karimov. Yuk ma’naviyat – yengilmas kuch. Ma’naviyat, 2009-yil, 18-bet.
 
97
 I. Karimov. Asarlar. 1-jild. 81-bet.
 

---

55 
 
o’z  ma’naviy  saviyasiga  yarasha  elda  hurmat  topadi.  Har  bir  xalq  o’ziga  xos 
ma’naviy  boylikka  ega  va  o’sha  ma’naviy  boylik  qanchalik  mustahkam  tutilsa 
shunchalik kuch qudratga aylanadi. O’z o’zidan xalqining yuksak ma’naviy boyligi 
bilan  ruhi  tetiklashgan  davlat  taraqqiyotga  yuz  tutadi.  Keyinchalik  “O’zbekiston 
21-asrga intilmoqda” asarida bu g’oya yanada muayyanlik kasb etib, “Ma’naviyat - 
insonni  ruhiy  poklanish  va  yuksalishga  da’vat  etadigan,  inson  ichki  olamini 
boyitadigan,  uning  iymon  irodasini,  e’tiqodini  mustahkamlaydigan,  vijdonini 
uyg’otadigan qudratli botiniy kuch” sifatida ta’riflandi
98
.  
 Ma’naviyat  tushunchasining  ta’rifi,  biz  ba’zan  osongina  hal  qilib  qo’ya 
qolmoqchi  bo’lganimizdek,  oddiy  lisoniy  jumboq  emas,  “ma’no”,  “mani” 
so’zlarining  bugungi  biz  tushungan  mazmuni  bilan  yechilmaydi.  Jaloliddin 
Rumiyning  buyuk  irfoniy  asari  behudaga  “Masnaviyi  ma’naviy”  nomi  bilan 
shuhrat  taratgan  emas.  Bu  yerdagi  “ma’no”  tushunchasi  oliy  bir  mazmunni 
anglatmoqda, ulug’ allomalarimiz uni “Haq asrori” deb ataganlar, zohiriy nazarlar 
uchun  u  “g’ayb”  ,  agar  bugungi  ilmiy  ifodalarga  ko’chirsak,  biz  zohir  ko’zimiz 
bilan  ko’rib  turgan  cheksiz  zamon  va  makonda  cheksiz  va  hududsiz  shakllar 
majmuyini to’zg’itib  yubormay,  g’oyat bir  murakkab  tizimda  ushlab  turgan  ichki 
uyg’unlik,  inson  ongi  hech  qachon  to’liq  anglab  yeta  olmaguvchi  yaxlit 
mohiyatdir. Shaxs ma’naviyati ayni shu behudud manbadan quvvat oladi.  
 Prezidentning  ta’riflari  shu  yaxlit  mohiyatga  tutash  botiniy  qudratga 
aloqadordir,  uni  boshqa,  ikkilamchi  hodisalardan,  moddiy  voqelik  unsurlaridan 
keltirib  chiqarishga  urinish  muammoni  teran  ilg’amaslikni  bildiradi.  Bugun 
mustaqil va farovon O’zbekiston atalmish buyuk voqeliknivujudga keltirish uchun 
har  bir  insondan,  millatning  har  bir  vakilidan  alohida  ichki  quvvat,  cheksizlikka 
tutashuvchi  botiniy  kuch  talab  etilmoqda.  Ana  shu  kuch  har  bir  inson  ruhida 
yashirin, deydi  Prezident. O’zini  mustaqil  shaxs deb bilgan  har  bir  inson  uni  o’zi 
uchun kashf etishi kerak. Buning uchun, avvalo, ruhiyatimizdagi xudbin mayllarni, 
yolg’on  hoyu-havaslarni,  ro’yolarni  yengib  o’tib,  cheksiz  qudrat  manbayiga 
qalbimizni ochishimiz lozim.  
                                                
98
 I. Karimov. Asarlar. 7-jild. 381-bet. 
 

---

56 
 
 Shaxs  ma’naviyati behudud. Chunki  u Oliy  haqiqat nurining  inson  qalbida 
aks  etishi  bilan  bog’liq.  Asli  ilohiy  oyatga  tayanuvchi  bu  majoziy  ta’rif  milliy 
ma’naviyatimiz  takomil  bosqichlari  davomida  mukammal  shakllanib,  turlicha 
shaklda  qator  allomalarimiz  merosida  ifodasini  topgan.  Majoziylik  ilmining 
boshlanish nuqtasidir. Biz bugungi kun ilmiy ifodalari darajasida turib yuqoridagi 
ta’rifning  falsafiy  sharhini  topishga  ham  urinib  ko’rishimiz  mumkin.  Bunda 
tushunchalarning  muqobilini  izlab  toppish  va  hodisaning  mohiyatini  sharhlash 
yo’lidan borgan ma’qul. Prezident Islom Karimov ma’naviyat haqida gapirar ekan 
avvalo  har  bir  shaxs  o’z  ma’naviyatiga  ega  bo’lishini  va  uni  tarbiyalab  borishi 
zarurligini ta’kidlaydi. Ma’lumki, “inson qalbi” birikmasi odatda “insonning ruhiy 
dunyosi”  ma’nosida  ishlatiladi.  Oliy  haqiqatni  esa  falsafiy  tilde  “Borliq  haqiqati” 
deb  atasak,  o’ng’ayroq  jaranglaydi.  Endi  “nurning  ko’zguda  aks  etishi”  nimani 
anglatishini  aniqlasak,  kifoya.  Buning  uchun  eng  to’g’ri  yo’l  yana  ajdodlaromiz 
merosiga  murojaat  etishdir.  Shuning  uchun  ham  Prezident  Islom  Karimov 
ko’pchilik asarlarida ajdodlarimiz merosiga murojaat qiladi: “Bu tabarruk zaminda 
ne-ne  buyuk  zotlar,  olimu  ulamolar,  siyosatchi  va  sarkardalar  yetishib  chiqqani, 
umumbashariy  sivilizatsiya  va  madaniyatning  uzviy  qismiga  aylanib  ketgan 
dunyoviy va diniy ilmlarning, ayniqsa, islom dini bilan bog’liq bilimlarning tarixan 
eng  yuqori bosqichga ko’tarilishida ona yurtimizda tug’ilib kamolga  yetgan  ulug’ 
allomalarning  xizmatlari  beqiyos  ekani  bizga  ulkan  g’urur  va  iftixor 
bag’ishlaydi”
99
.  “Demak,  bugungi  ilmiy  tilimizda  ajdodlarimiz  shakllantirgan 
majoziy  ta’rifni  sharhlab  beradigan  bo’lsak,  Ma’naviyat-  Inson  ruhidagi  Borliq 
haqiqati bilan uyg’unlik deyish mumkin”
100
.  
 Prezident  Islom  Karimov  asarlari  orqali  biz  ma’naviyatni  tadqiq  etishning 
ma’lum  bir  metodologiyasini  ishlab  chiqishimiz  mumkin.  Lekin  ma’naviyatni 
tadqiq etish oson ish emas, bu hozirgi kunda ushbu ilmni rivojlantirishga urinishlar 
o’ta  qiyinchilik  bilan  samara  berayotganida  ham  sezilmoqda.  Ammo  baribir  uni 
“tutib  bo’lmaydigan”  o’ta  mavhum  narsa  deb  qaramaslik  kerak.  Ahli  bashar 
                                                
99
 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. Ma’naviyat, 2009-yil,30-bet.
 
100
 M. Imomnazarov. Milliy ma’naviyatimiz asoslari. T., 2006-yil, 33 bet. 
 

---

57 
 
ma’naviyatsiz bo’lmaydi, chunki asli inson  mohiyati moddiyat va ma’naviyatning 
tutashuvidadir.  “Bir  so’z  bilan  aytganda,  inson  o’z  timsolida  ham  moddiy,  ham 
ma’naviy  xususiyat  va  alomatlarni  o’zida  mujassam  etgan  noyob  xilqat., 
Yaratganning buyuk va sirli mo’jizasidir. Shuning uchun ham uning ichki dunyosi, 
unga  ato  etilgan  fazilat  va  xislatlarni  oxirigacha  anglash,  tushunishning  o’zi  o’ta 
murakkab  bir  masala”
101
.  Har  bir  shaxs,  har  bir  ijtimoiy  guruh  yoki  toifa,  har  bir 
elat,  millat,  mintaqa  xalqlari  o’z  tabiati  bilan  yaratilgan.  Demak,  har  birining 
o’ziga  xos  ma’naviy  olami  mavjud.  Ushbu  ma’naviy  olamlar  doimo  bir  xil 
saqlanmaydi,  zamon  va  makonda  o’zgarib,  gih  kamolot  sari  yuksalib,  goh 
qashshoqlashib turadi. Bularning barchasini alohida olib o’rganish zarur.  
 Prezident Islom Karimov o’z asarlarida ma’naviyatga bir yoqlama umumiy 
hodisa  sifatida  emas,  balki  shaxs  ma’naviyati  va  millat  ma’naviyati  kabi  turlarini 
hisobga olgan holda qaraydi.  
 Shaxs ma’naviyatini o’rganish ikki yo’nalishda bo’lishi mumkin. Birinchisi 
muayyan  shaxs  ma’naviyatini  o’rganish,  ikkinchisi,  ushbu  hodisaning  umumiy 
jihatlarini  tasnif  va  tadqiq  etish.  Imkon  nuqtayi  nazaridan,  birinchi  yo’nalishda 
faqat  ayrim  hodisalarni,  masalan,  o’tmish  va  bugunning  umummilliy  ahamiyatga 
ega  bo’lgan  buyuk  shaxslari  ma’naviy  dunyisini  o’rganish  mumkin  bo’lib, 
mohiyatan  bu  ish  millat  ma’naviyatining  tarkibiy  qismlarini  o’rganish  demakdir. 
Chunki,  Millat  ma’naviyati  tom  ma’noda  olganda,  ushbu  millatga  qaysidir  bir 
tarzda  aloqador  hisoblanuvchi  o’tmish,  bugun  va  kelajakdagi  barcha  shaxslar 
ma’naviyatining majmuyidan iborat.  
 Har bir shaxs, o’zi  buni chuqur  idrok qiladimi,  yo’qmi  – qat’i  nazar, biror 
elat  yo  millatga  mansub  bo’lmay  iloji  yo’q,  hech  bir  inson  eldan  butkul  ajralib 
yashamaydi. Prezidentning g’oyatda hikmatli iborasi bilan aytganda, har bir inson 
“o’zini  xalqining  bir  zarrasi  deb  sezgandagina,  u  haqida  o’ylab,  mehnat  qilib 
yashagandagina,  ma’naviyat  bilan  tutashadi”
102
.  Buning  ma’nosi,  shaxs 
ma’naviyati  voqelikda  millat  ma’naviyatidan  ayri,  undan  tashqarida  bo’lmaydi. 
                                                
101
 Islom Karimov Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Ma’naviyat, 2009-yil, 67-bet.
 
102
 I. Karimov. Asarlar. 1-jild. 81-bet. 
 

---

58 
 
Shunday  ekan,  mavjud  ahvolni  to’g’ri  idrok  etadigan  bo’lsak,  millat  ma’naviyati 
haqida  muayyan  tasavvurga  ega  bo’lmay  turib,  alohida  shaxs  ma’naviyatini  ham 
o’rganish imkondan tashqari.  
 Bilim – cheksiz. Chunki voqelik – cheksiz. Inson ruhiyati cheksiz jilolarga 
ega.  Borliq  haqiqati  asli  behudud.  Demakki,  har  bir  shaxs  ma’naviyati  ikki  karra 
bepoyon va cheksizdir (agarchi mantiqiy jihatdan cheksizlikning karrasi bo’lmasa 
ham).  Millat  ma’naviyati  ushbu  millatga  qaysidir  bir  tarzda  aloqador  o’tmishda 
yashab  o’tgan,  bugun  yashab  turgan  va  kelajakda  yashaydigan  hududsiz  bir 
miqdordagi  shaxslar  ma’naviyatining  majmuyi  bo’lgani  sababidan  uch  karra 
cheksizlik darajasidgi hodisa sifatida tasavvur etiladi.  
 “Biz, - deydi Prezident, - iqtisodiy o’nglanish, iqtisodiy tiklanish, iqtisodiy 
rivojlanishni  ma’naviy  o’nglanish,  ma’naviy  poklanish,  ma’naviy  yuksalish 
harakatlari bilan tamomila uyg’un bo’lishini istaymiz”
103
. Chunki xalq ma’naviyati 
o’nglanmaguncha,  na  ijtimoiy  siyosiy  jarayonlarda,  na  iqtisodiy  sohada  jiddiy 
yangilanishlar quvvatga kirishi qiyin.  
 Ma’naviyat  juda  murakkab,  serqirra,  shu  bilan  birga  xalq  diliga  nihoyatda 
yaqin, tushunarli hodisa. Uni, bir tomondan, soxta “ilmiy” murakkab ta’riflar bilan 
mavhumlashtirmay,  shu  bilan  bir  paytda  siyqa,  odmi  ‘‘targ’ibotga’’  aylantirmay, 
xalq  ongiga  tiniq  yetkazmoq  yosh  avlod  ruhiga  esh  qilmoq  lozim.Bunda  qanday 
me’yorlarga  rioya  etish  zarurligini  1992-yildayoq  O’zbekiston  Prezdenti  aniq 
tavsiflab bergan edi:  
 “Umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik; 
 Xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish; 
 Insonning o’z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi; 
 Vatanparvarlik”
104
.  
 Hali  hech qaysi davlat rahbari  ma’naviyat  masalasiga  davlat  miqyosida bu 
qadar e’tabor qaratmagan edi. Islom Karimov ma’naviyatni yuksaltirish borasidagi 
                                                
103
 Islom Karimov. 3-jild. 35-bet.
 
104
 Islom Karimov. Asarlar. 1-jild. 76-bet. 
 

---

59 
 
o’ziga xos kosnsepsiyani ishlab chiqdi. Hozirgi kunda mamlakatimizda bu borada 
davlatimiz rahbarligida ko’plab ishlar amalga oshirilmoqda.  
 Mustaqillik  ma’naviyatining  asosini  tashkil  etuvchi  bu  to’rt  negiz  o’zaro 
chuqur  ichki  uyg’unlikka  ega.  Shu  bilan  birga  bugungi  kun  uchun  dolzarbligi 
jihatidan alohida inson shaxsining o’z ichki imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi 
masalasi birinchi o’ringa chiqib turibdi. “Erkin fuqaro ma’naviyatini, ozod shaxsni 
shakllantirish masalasi oldimizda turgan eng dolzarb vazifadir”
105
, deb ta’kidladi I. 
Karimov  1999-yili  14-apreldagi  ma’ruzasida.  Davlatimiz  va  Prezidentimizning 
milliy  ma’naviyatimizni  rivojlantirishga  e’tibori,  aslida  va  birinchi  navbatda,  har 
bir  insonning  haqiqiy erkinligini ta’minlashga bo’lgan asosli e’tiborini  ko’rsatadi. 
Chunki  o’zligini  anglamagan  odam,  unga  qancha  imkon  va  sharoit  yaratib 
bermang  voqean  hur  va  ozod  bo’la  olmaydi.  Ammo  o’zligini  anglash  degani, 
o’zining  Vatanga,  millatga,  bashariyatga,  Borliq  haqiqatiga  nisbatini  to’g’ri 
baholay bilish degani, bunga erishish osonlik bilan bo’lmaydi. 
 Hozirgi  ko’p  qutbli  dunyoda  ma’naviyatga  qarshi  tahdid  har  lahzada,  har 
jabhada uchrab turibdi. Globallashuv jarayonida bunday hollarning tez-tez yuzaga 
kelishi  oddiy  holga  aylandi.  Qadimgi  dunyo  mutaffakkiri  Arximed  “Menga 
dunyoning  markazini  topib  bering,  men  uni  ostin  ustin  qilib  tashlayman”,-  deb, 
markaz  deganda  nimani  nazarda  tutganini  bilmadigu,  lekin  hozirgi  kunda 
dunyoning  markazi  kuchli  mafkura  bo’lib  qoldi.  Turli  mafkuralardan  foydalanib, 
har qanday  millat  ma’naviyatiga jiddiy zarar  yetkazish, kerak bo’lsa  uni yo’qotib 
tashlash mumkin bo’lib qoldi. “…dunyodagi zo’ravon va tajovuzkor kuchlar qaysi 
bir  xalq  yoki  mamlakatni  o’ziga  tobe  qilib,  bo’ysundirmoqchi,  uning boyliklarini 
egallamoqchi bo’lsa, avvalambor, uni qurolsizlantirishga, ya’ni eng buyuk boyligi 
bo’lmish  milliy  qadriyatlari,  tarixi  va  ma’naviyatidan  judo  qilishga  urinadi”
106
. 
Xo’sh bunday tahdidlardan qanday  himoyalanish  mumkin?  Buning  uchun qanday 
samarali ishlarni amalga oshirishimiz kerak?  
                                                
105
 Islom Karimov. Asarlar. 7-jild. 381-bet.
 
106
 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T., Ma’naviyat, 2009-yil, 11-bet. 
 

---

60 
 
 Ushbu  savollarga  yurtboshimiz  o’zining  “Yuksak  ma’naviyat  –  yengilmas 
kuch”  asari  bilan  javob  berdi.Prezidentimiz  Islom  Karimovning  ushbu  kitobida 
odamzot  uchun  hamma  zamonlarda  ham  eng  buyuk  boylik  bo’lib  kelgan 
ma’naviyatning  ma’no-mazmuni,  uning  inson  va  jamiyat  hayotidagi  o’rni  va 
ahamiyati, bu murakkab va serqirra tishunchaning nazariy va amaliy tomonlari har 
tomonlama  keng  qamrovli  fikr  va  xulosalar  orqali  tahlil  etiladi.  Ayni  paytda 
istiqlol  yillarida  yurtimizda  milliy  ma’naviyatimizni  tiklash,  uni  zamon  talablari 
asosida  rivojlantirish  bo’yicha  amalga  oshirilayotgan  ulkan  ishlar,  bu  borada 
oldimizda  turgan  maqsad  va  vazifalar  haqidda  atroflicha  fikr  yuritiladi.  Bugungi 
murakkab globallashuv davridad ma’naviyat sohasida vujudaga kelayotgan dolzarb 
muammolar, xalqimiz ma’naviyatini asrash va yuksaltirish,ayniqsa yosh avlodning 
qalbi va ongini turli zararli g’oya va mafkuralar ta’siridan saqlash va himoya qilish 
masalalariga alohida e’tabor qaratiladi.  
 Haqiqatdan  ham  faqat  yuksak  ma’naviyatgina  insonni  to’g’ri  yo’lga 
boshlashi,  uni  noto’g’ri  ta’sirlardan  saqlab  qolishi  mumkin.  Hali  ko’pchilik 
mamlakatlarda  ma’naviyatga  e’tibor  davlat  siyosatiga  ko’tarilmagan  bir  paytda, 
O’zbekiston  rahbari  ma’naviyat  uchun  maxsus  risola  chop  etdi  va  ko’pchilik 
ziyolilarimiz  o’zlarini  qiynayotgan  savollarga  javob  topdilar.  Kitob  faqat  davlat 
rahbari  yozgani  uchun  emas,  balki  haqiqatdan  ham  mazmuni,  keng  qamrovligi 
uchun ham qimmatlidir. 
 Ushbu  asar  2008-yil  “Ma’naviyat”  nashriyotida  bosilib  chiqdi.  Kitobga 
nazar tashlaydigan bo’lsak barcha  uchun tushunarli, qiziqarli yozilgan.  Kitobning 
tarkibiy tuzilishi muqaddima, 4 ta bob va xotimadan iborat.  
 Kitobga jiddiy nazar tashlaydigan bo’lsak, ma’naviyat bilan bog’liq barcha 
savollarga javob olishimiz  mumkin. Avvalo ma’naviyatga berilgan quyidagi teran 
ta’rif  diqqatimizni  tortadi:  “Ma’naviyat  –  insonni  ruhan  poklanish,  qalban 
ulg’ayishga  chorlaydigan,  odamning  ichki  dunyosi,  irodasini  baquvvat,  iymon  – 
e’tiqodini  butun  qiladigan,  vijdonini  uyg’otadigan  beqiyos  kuch,  uning  barcha 
qarashlarining  mezonidir”
107
.  Mana  shu  qisqacha  ta’rifda  ma’naviyat  haqidagi 
                                                
107
 Islom Karimov Yuksak manaviyat-yengilmas kuch. T., Ma’naviyat, 2009-yil,19-bet. 
 

---

61 
 
ko’plab  savollarga  javob  olish  mumkin.  Oddiy  “Ma’naviyat  insonni  ruhan 
poklanish” degan qismida, ma’naviyat insonning ruhiyati bilan bog’liqligiga ishora 
qilingan.  Inson  ruhiyati,  albatta,  tashqi  ta’sirlar  natijasida  o’zgarib  turadi. 
Insonning iqtisodiy ahvoli, jamiyatda tutgan o’rni va mavqeyi uning ma’naviyatiga 
ta’sir qilmay qolmaydi. Ammo, baribir, ma’naviyat o’z mustaqil yo’nalishiga ega. 
Masalan,  inson  qanchalik  boy,  o’ziga  to’q  bo’lsa,  shunchalik  uning  ma’naviy 
kamoloti  yuqori  yoki,  aksincha,  past  bo’ladi,  desak,  har  ikki  hukmda  ham 
yanglishib  qolamiz.  Alisher  navoiy,  Xoja  Ahrori  Valiy,  Maxdumi  A’zam,  Xoja 
Sa’d  Jo’yboriy  kabi  allomalar  ham  ma’naviy  barkamol,  ham  nihoyatda  badavlat 
bo’lishgan.  Shu  bilan  birga,  dunyo  molidan  yuz  o’girgan,  umrini  zohidlikda 
o’tkazgan  buyuk  allomalarimiz  ham  kam  emas.  Aksincha,  nihoyatda  ziyod  mol 
davlat  sohibi  bo’lgan  holda  ma’naviy  kamolotdan  uzoq  kimsalar  yoki  na  dunyo 
molini  na  ma’naviy  kamolotni  qo’lga  kirita  olmagan  bechoralar  ham  hayotda 
uchrab turishini hamma biladi.  
 Nima  uchun  bizda  ma’naviyat  masalasiga  bu  qadar  e’tibor  beriladi? 
Prezident bu savolga quyidagicha javob beradi: “Agar biz bu masalada hushyorlik 
va sezgirligimizni, qatiyat va ma’suliyatimizni yo’qotsak, bu o’ta muhim ishni o’z 
holiga, o’zibo’larchilikka tashlab qo’yadigan bo’lsak, muqaddas qadriyatlarimizga 
yo’g’rilgan va ulardan oziqlangan ma’naviyatimizdan, tarixiy xotiramizdan ayrilib, 
oxxir  oqibatda  o’zimiz  intilgan  umumbashariy  taraqqiyot  yo’lidan  chetga  chiqib 
qolishimiz  mumkin”
108
.  haqiqatdan  ham  o’tmishimiz  davomida  ma’naviyatimiz 
ba’zan  juda  katta  xavf  ostida  qolganini  barchamiz  yaxshi  bilamiz.  Sobiq  Sovet 
Ittifoqi  davrida  kommunistik  mafkurani  joriy  etish  orqali  ma’naviyatimizga  bolta 
urmoqchi  bo’ldilar.  Buni  tushunib  yetgan  Prezidentimiz  “1994-yil  22-  sentabrda 
parlament  minbaridan  yaqin  tariximizda  boshimizdan  kechirgan  voqealar,  ya’ni, 
millatimizning  qadr  –  qimmati,  sha’ni  va  nomusi  poymol  qilingani,  kohna 
tariximiz  va  muqaddas  qadriyatlarimiz  toptalgani  haqida”
109
  haqqoniy  fikrlar 
bildirdi. Tarix ortda qoldi. Lekin bunday xavf hatar yana takrorlanmaydi deb hech 
                                                
108
 O’sha asar. 4-bet. 
 
109
 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T., Ma’naviyat, 2009-yi, 5-bet. 
 

---

62 
 
kim  javob  bermaydi.  O’zbekiston  oz  oldiga  ulkan  maqsadlarni  qo’ydi. 
Orzuimizdagi  taraqqiyotga  erishish  uchun  Prezident  Islom  Karimov  aytganidek 
ma’naviy yuksalishni hal qiluvchi “mezon deb qarash va shu asosda ish olib borish 
biz  uchun  doimo  ustivor  vazifa  bo’lib  kelganini  va  bugun  ham  e’tiborimiz 
markazida turganini ta’kidlash lozim”
110
.  
 Ma’naviyatli  inson  qanday  bo’lishi  kerakigi  haqidagi  savolga  Prezident 
quyidagicha  javob  beradi:  “Ollohning  o’zi  bizga  buyurgan  komil  inson  bo’lish, 
halollik  va  adolat  bilan  hayot  kechirish  kabi  oliyjanob  fazilatlarning  ma’no 
mazmunini nafaqat chuqur anglash, balki ana shunday xususiyatlarga ega bo’lish, 
ularga  amal  qilib  yashash  –  odamzotning  ma’naviy  boyligini  belgilab  beradigan 
asosiy mezon, desak, hech qanday xato bo’lmaydi”
111
. 
 Xulosa  qilib  aytganda,  O’zbekiston  Prezidentining  milliy  ma’naviyat 
masalalariga  bag’ishlangan  fikr  va  mulohazalari  alohida  yirik  jiddiy  tadqiqot 
mavzusidir. Ammo mazkur tadqiqot yakunlarini kutmay turib ham Islom Karimov 
asarlarini shu yo’nalishda e’tibor bilan o’rganib chiqqan odam Prezident qarashlari 
milliy  ma’naviyat  nazariyasini  shakllantirish  yo’lida  o’q  tomirlarni  aniq  va 
muayyan ko’rsatib berishga qodirligiga amin bo’ladi.  
 Prezident Islom Karimov asarlarida o’z aksini topgan g’oyalar va qarashlar 
bugungacha  millatimiz  va  butun  insoniyat  bosib  o’tgan  taraqqiyot  yo’llari  va 
tajribasini  imkon  va  zarurat  darajasida  hisobga  olgan  holda  ishlab  chiqilgan. 
Demak,  uning  asarlarida  taklif  etilayotgan  metodologik  asoslar  ham  bugungacha 
bashariyat ilmi erishgan yutuqlarga begona emas. Shu bilan birga bizning yo’limiz 
muayyan  darajada  o’ziga  xos  ichki  yaxlitlikka  ega  va  birir  –  bir  zamon  va 
makonda  ishlab  chiqilgan  metodologik  asoslarning  hech  birini  hech  qanday 
o’zgarishsiz,  taqlidiy  shaklda  bugungi  bizdagi  ijtimoiy  ilmga  bevosita  poydevor 
qilib,  ko’chirib  olib  kelib,  o’rnatib  bo’lmaydi.  Qiyosiy  tahlil  uchun  jalb  etish 
bosgqa narsa. Chunki har bir millatning tarixi, ma’naviy qiyofasi, ustun qadriyatlar 
tizimi betakrordir.  
                                                
110
 O’sha asar. 7-bet.
 
111
 O’sha asar. 25-bet.
 

---

63 
 
 Yurtboshi  xalqdan  ayri  emas.  Chunki  xalqning,  millatning  nihoniy  tilagi, 
istagi  bugun,  yurtboshining  ko’nglidagi  tilakdir,  istakdir.  Prezidentning  barcha 
nutq  va  risolalarini  ma’naviyat  mavzusi  niqtai  nazaridan  birma-bir  ko’zdan 
o’tkazib  chiqqan  odamni  hayratga  soladigan  narsa  shuki,  ajdodlarimiz  yaratgan 
ma’naviy  meros,  xalqimizning  dilida  saralanib  kelayotgan,  uning  og’zaki  ijodi, 
hikmatlari,  metal  va  maqollarida  aks  etgan  ezgu  aqidalar  va  O’zbekiston 
Prezidentining  ma’naviyat  masalalariga  munosabati,  mulohazalari,fikr  yo’nalishi 
o’zak  ozagidan  o’zaro  muvofiq  va  uyg’unidir.  Boshqacha  bo’lishi  ham  mumkin 
emasdek  tuyuladi  birinchi  qarashda.  Ammo  dunyo  siyosatida  bunga  zid  misollar 
kam  emasku.  Alloh  taolodan  baxt  tilaganda  to’kis  tilagan  durust.”  Ilohi, 
millatimizga  mustaqillik  saodatini  nasib  etgan  Parvardigori  olam  uning 
bardavomiyligini ham, barokatini ham to’kis ado etgan bo’lsin. Inshoolloh,  millat 
va  uning  yurtboshisi  azm-u  qarorda,  sa’y-harakatda  doimo  hamdam,  hamqadam 
kelmoqda, kelajakda ham shunday bo’lsin”
112
. 
 Ma’naviyatsiz buyuk kelajak yo’q. chunki uni robotlar emas, insonlar 
yaratadi. Insonlar ongi qanday bo’lsa, mamlakat kelajagi ham shunga yarasha 
bo’ladi. Eng katta boylik – insonlar ruhiyatida yashirin. Ana shu sarmoya tobora 
kengroq miqyosda muomlaga kirgan sari, hosil unumliroq bo’laveradi, 
O’zbekistonning jahon hamjamiyatidagi mavqei yuksalaveradi.  
                                                
112
 M. Imomnazarov. Milliy ma’naviyatimiz asoslari. T., 2006-yil, 12-bet.
 

---

64