O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

I-bob bo’yicha xulosa. 
 
 Shunday qilib, bugungi kunda “ma’naviyat nima?” degan savolga xilma xil 
javoblar paydo bo’lmoqda. Yuqorida keltirilgan faktlardan ham ko’rinib turibdiki, 
agar  masalani  jahon  miqyosiga  olib  chiqadigan  bo’lsak,  ish  o’ta  murakkablashib 
ketadi
80
.  Ma’naviyat  nihoyatda  keng  qamrovli  tushuncha  bo’lganligidan  bunga 
hayron  bo’lmasa  ham  bo’ladi.  Undan  tashqari  keltirilgan  ta’riflarni  barchasini 
dabdurustdan  bekorga  chiqarish,  butkul  noto’g’ri,  deb  baholash  ham  insofdan 
emas, chunki ularning ko’pchiligida  masalaning qaysidir qirrasi o’z aksini topgan 
bo’lishi mumkin.  
 Ammo,  afsuski  yaqin-yaqinlargacha  ko’pchilik  masalaga  jiddiy 
yondashishga, ilgari  nazariy tizim darajasida ko’rib chiqilmagan  inson  va jamiyat 
hayotidagi muhim yo’nalish, hassos bir sohaga kamoli e’tibor bilan razm solishga 
muvaffaq  bo’lmadi.  Avvalo,  ma’naviyat  insonni  jamiki  boshqa  mavjudotlardan 
ajratib turuvchi mohiyat bo’lib, inson-tabiatning, barcha tirik mavjudotning gultoji, 
deyilganda uning ushbu xislati, ya’ni, yuksak ma’naviyat egasi bo’la olish imkoni 
nazarda  tutilgandir.  Bu  imkonni  boshqa  jonzotlarda  ko’rmaymiz.  Agar  hayvonot 
dunyosini faqat moddiy hayotga tegishli, farishtalar esa sof ma’naviy xilqatlar deb 
tasavvur  qilainsa,  odam  bolasida  moddiyat  ham,  ma’naviyat  ham  mavjuddir. 
Ma’naviyat inson qalbidagi ilohiy nur, Oliy haqaiqat nuri bo’lib, shu sababli buyuk 
bobokalonlarimiz inson qalbini “Haqiqat asrorining ganjinasi” deb ataganlar. Haq 
asrori esa shunday sehrli tilsimki, uni tugal yechishga ahli bashar qudrati yetmaydi. 
Zotan, hech bir odam bolasi “uni inson darajasiga ko’taradigan asoslarning asosini 
o’z aqli bilan tom ma’noda qamray olmaydi”
81
.  
 Jahon ilmida ham ma’naviyat sohasida bir qancha ishlar qilinganini ko’rdik. 
E’tibor  bersak  ularning  har  biri  o’z  e’tiqod  va  qarashiga  ega.  Har  bir  olim  o’z 
fikrini  har  tomonlama  isbotlashga  urinadi. Ularning  ba’zi birlarini  inkor  ham etib 
                                                
80
 Bu deganimiz ushbu sohadagi jahon tajribasini inkor etish ma’nosini bildirmaydi. Ammo bu borada jiddiy qiyosiy tadqiqotlar 
o’tkazish  uchun  yillar  kerak bo’ladi,  yengil-yelpi  mulohaza  va  xulosalar esa tajribasiz  yosh  avlodni  gangitib  qo’yishi  va  xatto 
xavfli adashuvlarga sabab bo’lishi mumkin. 
 
81
 I.Karimov. Asarlar. 1-jild, 81-bet.
 

---

47 
 
bo’lmaydigandek  tuyuladi.  Lekin  bu  ma’naviyat sohasida  hamma  uchun  umumiy 
bo’lgan, ma’lum bir nazariyani qabul qilish  mumkin degani emas. Chunki har bir 
olim  xohlaymizmi  yo’qmi  ma’naviyatga  o’zi  e’tiqod  qilayotgan  din,  o’z  imkon 
doirasi,  mentaliteti  yoki  dunyoqarashi  doirasida  qaraydi.  Lekin  aynan  shu  fikr  va 
mulohazalar  ma’naviyat  haqida  yanada  to’laroq  tasavvur  hosil  qilishimizda 
yordam beradi.  
 Xulosa  qilib  aytadigan  bo’lsak,  mustaqillik  sharofati  bilan  milliy 
ma’naviyatimiz  sarchashmalaridan  bevosita  qonib-qonib obi  hayot shimmog’imiz 
imkoni  yaraldi. Bugun endi e’tiqod  va  ilm, iroda qudrati va  mehr, Vatan  va xalq, 
tabiat  va  bashariyat,  bir  so’z  bilan  aytganda,  Oliy  haqiqat  oldidagi  insoniy 
ma’suliyat  bir  butun  mohiyat  sifatida  har  bir  shaxsning,  har  bir  O’zbekiston 
fuqarosining  ma’naviyatini  tashkil  etmog’i  kerak.  Milliy  ma’naviy  merosimiz 
bizga  tabiat  va  millat,  bashariyat  va  koinot  oldidagi  burch  va  ma’suliyatimizdan 
saboq beradi. Millat ma’naviyati o’z tarixiy shakllangan qiyofasiga ega, shu bilan 
birga mohiyatan umumbashariy qadriyatlarga aslo zid emas, balki muvofiqdir.  
 Inson ma’naviyati ming bir sifat, behisob jihat va qirralar bilan jilolanadi: 
hayo va andisha, vafo va sadoqat, o’ktamlik va tashabbuskorlik, himmat va 
saxovat, balog’at va fasohat, mardonalik va ma’suliyat va hokazo… Xullas, jami 
insoniy fazilatlar ma’naviyat darakchilaridir. Ularning har biri orqali inson botiniy 
dunyosi haqida muayyan tasavvur hosil qilish mumkin. 

---

48