O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti



Download 1,49 Mb.
Pdf ko'rish
bet18/60
Sana23.01.2022
Hajmi1,49 Mb.
#404033
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   60
Bog'liq
manaviyatning paydo bolishi mohiyati togrisidagi konsepsiyalar

Navoiy ,,Talab vodiysining sifati”da yozadi: 
 Kufr ila imonga urgaysen ilik, 
 Bu ta’madinkim ochilgay bir eshik. 
 Chun eshik ochildi va kufr –u ne din,  
 Ichkari kirgach qutulding barchadin, 
 Kufr –u iymon rohvorg’a kesh emas ,  
 Asli yo’lda bandi rohe, besh emas.
48
 
 O’z  vaqtida  buyuk  allomalarimiz  ijodida  ilm  va  mantiq,  irfon  va  badiyat 
olamlari  imondan  tashqari  bo’lmagan,  balki  ilm  va  imon  bir  –biriga  quvvat 
bag’ishlagan,  tavhid  e’tiqodini  idrok  etish  ilm  va  irfon  orqali  teranlik  kasb  etib 
borgan. 
 Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, ajdodlarimiz merosida dinni mustahkamlash 
asosida ma’naviyatni kuchaytirishga asosiy e’tibor qaratilgan. 
 Islomgacha butun bashariyat, jumladan  o’lkamiz  xalqlari  juda  uzoq  tarixiy 
jarayonni  boshdan  kechirdilar,  buyuk  ma’naviy  kamolat  yo’lini  bosib  o’tdilar. 
Ajdodlarimiz  avvalo  tabiat  bilan  munosabatda  ma’lum  urug,  qabila  jamoasi 
tartibida  o’zligini  anlab  yetgan  bo’lsalar,  so’ng  mintaqa  miqyosiga  chiqdilar. 
,,Avesto’’ ma’naviyati, Hindistonning ,,Veda’’ madaniyati , qadim Shumer, Bobil 
va  Ashshur  madaniyatlari,  qadim  Yunon  va  Rim  antik  madaniyatlari  mohiyatiga 
monand  bolib,  ular  singari  tosh  asridan  boshlab  shakllanib kelgan  asotir  tafakkur 
asosidagi ma’naviyat edi, unda dunyoni, atrof-muxitni idrok etish o’ziga xos tarzda 
kechardi. 
                                                
47
 I.Karimov. Asarlar. 3-jild. 40-bet.
 
48
 Alisher Navoiy. Lison ut tayr. T., 1991-yil, 191- bet.
 


30 
 
 Turon  o’lkasida  asotir  tafakkurning  mutloq  hukmronligi  aslida  qay 
davrgacha  bo’lganligini  hozir  aytish  qiyin,  ammo  milodiy  era  boshlanishidan 
ancha ilgariyoq bu o’lka xalqlari tafakkurida yangilanish boshlangan edi. Iskandar 
Maqduniy  davridan  sharq  va  g’arb  madaniyatlari  uyg’unligining  yorqin  timsoli-
ellinizm  yo’nalishi  shakllangan  bo’lsa,  keyinroq  Mazda–yasna  e’tiqodini  qayta 
isloh etish orqali moniylik bid’ati vujudga keldi. Kushonlar davrida Hindistondan 
Budda  e’tiqodi  tarqalib,  Vizantiyadan  nasroniylar  ko’chib  kela  boshladilar.  Sibir 
va  Mo’g’uliston  turkiy  xalqlari  Ko’ktangri  e’tiqodini  takomillashtirib  bordilar. 
O’lkamizda milliy birlik tamoyili kuchayib borishi e’tiqodlar xilma-xilligi bilan bir 
paytga  to’g’ri  keldi.  Bunday  murakkab  ma’naviy  vaziyatning  ham  ijobiy,  ham 
ma’lum darajada salbiy oqibatlari o’zini ko’rsatmoqda edi. Ijobiyligi shunda ediki, 
ajdodlarimiz  ongidan  asotir  tafakkur  unsurlari  asta  sekin  siqib  chiqarilib  milliy 
tafakkur  yetakchi  mavqega  ko’tarilib  bordi.  Salbiy  jihati  shunda  ediki,  e’tiqodda 
sobitlik,  dunyoni  idrok  etishda  yaxlit  tasavvurlar  tizimi  yo’q  edi.  Eski  asotir 
tafakkurning inson ongidagi mutloq hukmronligi boy berilgach, faqat milliy birlik, 
yagona  davlatchilikka  intilishgina  ma’naviyatdagi  umumiylikni  ma’lum  darajada 
saqlab turar edi.Tan olish kerakki bunday bo’hronli holat faqat bizning mintaqaga 
xos  bo’lib  qolmay,  balki  butun  ahli  bashar  qarshisida  ulug’  bir  ma’naviy 
yangilanish etiyoji bunyodga kelgandi. 
 Islom  ushbu  yangilanishni  o’zida  aks  ettirdi.  Islom  dinining  muqaddas 
kitobi  Qur’oni  Karim  23  yil  davomida  (610-632)  Makka  shahridagi  Quraysh 
qabilasining hoshimiylar xonadoniga mansub Amin (ishonchli) laqabli Muhammad 
(sallalohu  alayhi  vassallam  )ga  vahiy  orqali  nozil  bo’ldi.  Muhammad  Rasululloh 
oxirgi  payg’ambar  bo’lib  shu  sababdan  bu  muhtaram  zotni  ,,Xotimat  un  –nabi’’ 
ya’ni ,,Payg’ambarlar muhri” (yo oxirgisi) deb atashardi. Aynan shu davrda islom 
dini vujudga keldi va keng yoyila boshladi. 
 Markaziy  Osiyoga  islom  dini  kirib  kelgach  ajdodlarimiz  hayotida  kuchli 
ta’sir  o’tkazdi.  Bu  haqida  Islom  Karimov  ’’…  xalqimizning  ma’naviyatini 
shakllantirishga har qaysi insonning Olloh marhamat qilgan bu hayotda to’g’ri yo’l 
tanlashi,  umrining  mazmunini anglashi avvalambor, ruhiy poklanish,  yaxshilik va 


31 
 
ezgulikka intilib yashashida uning ta’sirini boshqa hech qaday kuch bilan qiyoslab 
bo’lmaydi, deb o’ylayman’’.
49
 
 Demak  islom  dini  xalqimiz  ma’naviyatini  shakllantirishda  o’zining  juda 
kuchli  ta’sirini  o’tkazdi.  Bu  ta’sir  islom  mintaqa  madaniyati  doirasida  milliy 
ma’naviyatimizning  takomilida  ko’rindi.  Bu  davr  VIII-XV  asrlarni  o’z  ichiga 
oladi. 
 Ma’lumki IX asr hadis ilmining ,,oltin asri’’ deb shuhrat qozongan. Chunki 
bu  asrda  hadislarni  to’plash  davri  o’tib,  endi  ularni  manbashunoslik  va 
matnshunoslik ilmi qoidalariga muvofiq taxlil va tadqiq, ma’lum mazmun asosida 
tartib berishga kirishildi. Hadisshunoslik atalmish jiddiy ilm yo’nalishi mukammal 
shakllandi.  “Hadis  ta’lif  etish  sohasida  ,,Musnad”,  ,,Sahih”  va  ,,Sunan”  deb 
nomlangan yo’nalishlar vujudga keldi”.
50
 Bu davrda keyingi asrlar uchun namuna 
bo’lg’ulik ishonchli hadis to’plamlari yaratildi.  
 O’rta  Osiyodan  butun  islom  olamida  eng  nufuzli  manba  sifatida  dong 
taratgan ,,Kutubi sitta’’ (,,olti kitob’’) mualliflarining ikkitasi Abu Abdulloh Ismoil 
al  –Buxoriy  (810-870),  Abu  Iso  Muhammad  ibn  Iso  at-  Termiziy  (824-874) 
yetishib chiqdi.  
 Prezident  Islom  Karimov  Imom  Buxoriy  haqida:  “Bu  mo’tabar  zot 
merosining  gultoji  bo’lmish  eng  ishonchli  hadislar  to’plami  ,,Al-jome’  as-sahih” 
kitobi  islom  dinida  Qur’oni  Karimdan  keyingi  ikkinchi  muqaddas  manba  bo’lib, 
ahli islom e’tiqodiga ko’ra, u bashariyat tomonidan bitilgan kitoblarning eng ulug’i 
hisoblanadi”.
51
  
 Imom Buxoriy hadislarida ma’naviyat masalasi alohida olib qaralgan emas. 
Lekin  uning  tarkibiy  qismini  tashkil  etuvchi  deyarli  barcha  tushunchalar  keng 
yoritib berilgan. 
 Sababi  Imom  Buxoriy  o’zlari  to’plagan  600  ming  hadisdan  7275ta  eng 
ishonarli,  ,,sahih”larini  mazmuniga  ko’ra  tasniflab,  butkul  yanigicha  tartibdagi 
hadislar to’plamini yaratishga muyassar bo’ldilar . 
                                                
49
 Islom Karimov Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T., Ma’naviyat, 2009 – yil, 36-37-bet.
 
50
 M. Imomnazarov. Milliy ma’naviyatimiz asoslari, T., 2006-yil, 112-bet.
 
51
 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T., Ma’naviyat, 2009-yil, 38-bet.
 


32 
 
 Yuksak  ma’naviyatni  shakllantirishda  hadislarning  o’rni  beqiyos.  Masalan 
muloyim  bo’lish  haqida  Imom  Buxoriydan  ko’plab  hadislar  yetib  kelgan. 
Jumladan:  Abu  ad  Dardo  rivoyat  qiladilar:  Rasululloh:  ,,Kimgaki  muloyimlikdan 
nasiba  berilgan  bo’lsa,  unga  yaxshilikdan  nasiba  ato  qilingan  bo’ladi.  Qiyomat 
kuni  mo’min  bandaning  tarozusini  o’gir  qiladigan  narsa  yaxshi  axloqdir.  “Alloh 
Taolo  yomon  so’z  va  yomon  fe’llik  kishiga  albatta  g’azab  qiladi”,-dedilar.
52
 
Ya’nikim muloyimlik ham ma’naviy barkamollikning bir belgisidir. 
 Qolaversa  islom  axloqi  ma’naviy  qadriyatlarning  tasodifiy  to’plami  emas, 
balki  munazzam  va  mukkamal  bir  tizim  holiga  keltirilgani  bo’lib,  albatta  bunda 
buyuk  muhaddislar,  birinchi  navbatda,  yurtdoshimiz  Imom  Buxoriyiyning 
xizmatlari beqiyosdir . 
 Yurtimizdan yana bir buyuk hadisshunos olim Abu Iso Muhammad ibn Iso 
at–Termiziy  ham  yetishib  chiqqan.  .,,Allomaning  asrlar  davomida  olimu 
fuzalalarga  dastur  bo’lib  kelgan  insof  va  adolat,  insonparvarlikni  targ’ib  etuvchi 
g’oyalari  hozirgi  murakkab  davrimizning  ko’plab  axloqiy  ma’naviy  masalalarini 
hal etishda ham muhim ahamiyat kasb etishi bilan e’tiborga molikdir”.
53
  
 Imom at Termiziy hadislarida jismoniy va ma’naviy poklikka intilish islom 
axloqining  muhim  yo’nalishi  sifatida  yoritib  berilgan.  Tahorat,  g’usl  masalalari, 
misvoqdan  foydalanish  (ya’ni  tishni  toza  tutish)  tashqi  ozodalik  talablari  bo’lsa, 
haromdan,  yolg’on  so’z,  g’iybat,  tuhmat,  zinokorlik,  o’zga  haqiga  hiyonat, 
nohaqlik  va  zulmga  yo’l  qo’ymaslik,  ulardan  qat’i  saqlanish  ichki,  ma’naviy 
poklikka  oid  talablardir.  Bular  barchasi  At-  Termiziy  to’plagan  hadislarda 
mukammal yoritib berilgan.  
 Shunday  qilib,  8-9-asrlarda  islom  mintaqa  madaniyati  shakllandi  va  uning 
dastlabki  bosqichi  –  Sunna  o’zining  eng  oliy  yutuqlariga  erishdi.  Bu  yutuqlar, 
avvalo,  islom axloqi asoslarining  mukammal tizimi vujudga kelganligi, shariat va 
fiqh  ilmi,  manbashunoslik,  matnshunoslik  nazariyasi  va  amaliy  tajribalarining 
shakllanishi,  adab  ilmi,  she’riyat  nazariyasi,  sarf-u  nahv  (grammatika), 
                                                
52
 Imom Ismoil al-Buxoriy. “Al-adab al –mufrad” T., O’zbekiston, 1990-yil, 136-bet. 
 
53
 I. Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T., Ma’naviyat, 2009-yil, 39-bet.
 


33 
 
lug’atshunoslik  va  boshqa  ilmlarga  asos  solina  boshlanganligi  bilan  belgilanadi. 
Bunday ulug’ ma’naviy boylikning vujudga kelishi va rivojida mintaqaning barcha 
xalqlari, ayniqsa, arab, fors, turk elatlarining hissasi katta bo’lib, jumladan, bizning 
vatandoshlarimiz Adib Ahmad Yugnakiy, Imom Muhammad al- Buxoriy, Abu Iso 
at-Termiziy  kabi  allomalar  qo’shgan  ma’naviy  ulush  butun  jahon  afkor  ommasi 
tomonidan tan olingandir.  
 Islom  mintaqa  madaniyati  doirasida  milliy  ma’naviyatimiz  takomilining 
sunna bosqichidan so’ng islom ma’rifatchiligi bosqichi yuzaga keldi.  
 Islom  ma’rifatchiligi  davrining  eng  buyuk  allomalaridan  biri  bo’lmish 
Imom  Abu  Hamid  Muhammad  bin  Muhammad  al  G’azzoliy  haqida  uning 
muxlislari  “Agar  Muhammaddan  keyin  payg’ambar  bo’lishi  mumkin  bo’lganda, 
albatta  G’azzoliy  bo’lur  edi”,  deb  mubolag’a  qilishlari  bejiz  emas.  Ushbu 
muhtaram  zot  islom  mintaqa  ma’naviyatining  o’zidan  oldingi  5  asrlik  takomilini 
o’z  asarlarida  teran  xulosalab,  yangi  yo’nalishlarni  belgilab  bera  olgan  buyuk 
ustozdir.  
 “Al-Munqiz min ad-dalal”(“Adashuvlardan qutqaruvchi”) asarida Imom al-
G’azzoliy  yozadi:  “Menda  shunday  tasavvur  shakllandiki,  Haqiqatni  izlovchilar 
toifasi to’rt guruhga bo’linadilar: 
1.
 
Mutakallimlar…. 
2.
 
Botiniylar……  
3.
 
Faylasuflar….. 
4.
 
So’fiylar…..”.
54
 
 Umar  Xayyom  ham  o’zining  “Darxostnoma”  (“So’ralgan  narsa  haqida 
kitob”) risolasida ushbu yo’nalishlarni o’zgarishsiz qaytaradi, ya’ni mutakallimlar, 
faylasuflar, ismoiliylar(ya’ni botiniylar) va so’fiylarni u ham sanab o’tadi.
55
 
 Vosil  ibn  Ato  mo’tazila  (i’tazila  –  tark  etish)  oqimiga  asos  soldi.  Xalifa 
Ma’mun davrida (813-833) islomning mo’tazila talqini rasmiy ta’limotga aylandi. 
                                                
54
 Grigoryan S. N. Iz istorii filosofii Sredney Azii I Irana. M., “Nauka”, 1960-yil, 217-bet.
 
55
 Morochnik C.B., Rozenfeld I.A. Omar Xayyom, Poet, MIslitel, uchyeniy. Ctalinabad, 1957, 207-208-bet.
 


34 
 
 “Xalifa  Ma’mun  davrida  Bag’dodda  shakllangan  “Baytul  hikma” 
(Donishmandlik  uyi  –  hozirgi  til  bilan  –  Akademiya)  doirasida  tabiiy  fanlarni 
o’rganish  keng  yo’lga  qo’yildi.  Bizning  yurtdoshlarimiz  Muhammad  ibn  Muso 
Xorazmiy (780-850), Ahmad Farg’oniy (vafoti 861-yil) va boshqalar bu davr islom 
mintaqa madaniyatining faxri edilar”.
56
 
 Aynan  kalom  ilmining  rivojlanishida  va  yuksak  ma’naviy  meros 
yaratilishida  buyuk  yurtdoshimiz  Abu  Mansur  Muhammad  bin  Muhammad  al-
Hanafiy as-Samarqandiy  al-Moturidiyning  (870-944)  o’rni  katta.  Alloma  tavallud 
topgan  Moturid  qishlog’i  hozirgi  kunda  Samarqand  shahrining  bir  mahallasiga 
aylangan. Yosh Abu Mansur Muhammad Samarqandda hanafiya mazhabi faqihlari 
qo’lida ta’lim  oldi  va keyinchalik o’sha  yerda o’zi  ham  mudarrislik qilib,  fiqh  va 
kalom  ilmini  talabalarga  o’rgatdi.  Olimning  asosiy  asarlaridan  “Kitob  ut-Tavhid” 
va “Kitob ta’vilot al Qur’on” asarlari bizgacha yetib kelgan.  
 Insonning  iroda  erkinligi,  ya’ni  o’z  harakatlarida  soxibi  ixtiyor  ekanligi 
moturidiya  oqimida  tan  olinadi.  Ma’naviyati  yuksak  inson  o’z  xatti-harakatlari 
oqibatiga  javob  bera  olmog’i  lozim.  “Motrudiya  oqimi  insonni  sohibi  ixtiyor  deb 
hisoblashi  va  inson  aqli  yaxshilik  va  yomonlik  (xayr-u  sharr)ni  bir  biridan  ajrata 
oladi,  deyishi  a’shariyadan  farqli  ravishdda  Movrounnahr  va  Xurosonda  keyingi 
asrlarda ilm fan ravnaq topishiga yo’l ochdi”.
57
 
 Demak Moturidiy ma’naviyatli inson deganda diniy va dunyoviy bilimlarni 
mukammal egallagan, aql tarozisi  ila  Allohdan  madad so’rab ish qiluvchi insonni 
tushungan.  “Imom  Moturidiy  bobomizning  o’rta  asrlardagi  g’oyat  xatarli  va 
tahlikali  vaziyatda  o’z  hayotini  xavf  ostiga  qo’yib,  avlodlarga  ibrat  bo’ladigan 
ma’naviy  jasorat  namunasini  ko’rsatib,  islom  olamida  “Musulmonlarning 
e’tiqodini tuzatuvchi” degan yuksak sharafga sazovar bo’lgani bu nodir shaxsning 
ulkan aql zakovati va matonatidan dalolat beradi”.
58
 
 Imom Moturidiy ta’limotiga asoslanib, shariatdan chekinmagan holda islom 
dunyosini  aqlga  tayanib,  zamonaviy  ilm-fan  yutuqlaridan  foydalanib  va  ularni 
                                                
56
 Bolshakov O. G. Istoriya Xalifata. M., 1998-yil, 125-bet.
 
57
 Mets A. Musulmanskiy renesans. M., 1973-yil, 179-bet.
 
58
 I. Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T., “Ma’naviyat”, 2009-yil, 39-bet.
 


35 
 
taraqqiy  ettirib,  islom  jamiyati  olg’a  rivojlanishi  zarurligini  nazariy  asoslab 
berganlar,  zamon  talabiga  javob  beruvchi  fatvolar  chiqarganlar.  Bu  yo’nalish 
Shayx  Sayid  Jamoliddin  al-Afg’oniy,  Ismoil  G’aspirali,  Mahmudho’ja  Behbudiy 
kabi ilg’or islom ulamolari faoliyatida yanada keng avj oldi. 
 Ma’naviyat masalalarida ajdodlarimizdan qolgan ulkan merosning salmoqli 
qismi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Izlug’ Tarxon Farobiy (873-950) 
hissasiga to’g’ri keladi.  
 Forobiy 70 dan ortiq tilni, o’z davrigacha yaratilgan ilmiy falsafiy boylikni 
chuqur o’zlashtirdi.  
 Forobiy  sof  falsafiy  tavhid  ta’limotini  yaratishni  niyat  qilgan,  desak 
to’g’riroq  bo’lar.  “Uning  mulohazalari  islomdan  tashqarida  emas,  balki  ilohiy 
kitobda  ta’kid  etilgan  Tavhid  ta’limotini  to’g’ri  talqin  etishga  tomon  yana  bir 
pog’ona yuqori ko’tarilish deyish ma’qulroq ko’rinadi”.
59
 
 Inson tafakkur qilish  xususiyati bilan  ustundir. Tafakkurning turli shakllari 
birgalikda ma’naviyat tarkibiy qismini tashkil etadi. Buni tan olish lozim. Forobiy 
tafakkur qilishning falsafiy usulidan ko’proq foydalanadi. Arastu qarashlari borliq 
haqiqatini ochiq ko’z bilan ya’ni sof aql ko’zi bilan idrok etishdagi birinchi qadam 
bo’lib,  Forobiy talqinida bu qarashlar sohibi  Birinchi muallim  nomini  oldi.Talqin 
etuvchining o’zi esa Ikkinchi muallim nomini oldi. 
 Abu  Nasr  Forobiy  “Fozil  shahar  ahlining  qarashlari”  kitobining  26-bobida 
yozadi:  “O’z  tabiatiga  ko’ra  har  bir  inson  shunday  tuzilganki,  u  o’z  mavjudligini 
ta’minlash  va  komil  martabaga  erishish  uchun  juda  ko’p  narsalarga  ehtiyoji  bor. 
Bu narsalarni uning bir o’zi hosil  qila olmaydi va ularga erishish uchun muayyan 
bir  kishilik  jamoasiga  ehtiyoj  sezadi.  Bu  jamoaning  har  bir  a’zosi  o’ziga  va 
o’zgalarga  zarur  bo’lgan  biror  bir  mahsulot  ashyo  va  xizmatni  ta’minlaydi  va 
natijada har bir kishining ehtiyojlari to’liq qondirilish imkoni paydo bo’ladi.
60
 Shu 
ma’noda  bunday  jamoaning  har  bir  a’zosi  bir  biriga  burchlidir.  Agar  bunday 
jamoada har bir inson Haq oldidagi ma’suliyatini to’g’ri anglab, kamolot sari o’zi 
                                                
59
 Imomnazarov M. S. Milliy ma’naviyztimiz asoslari”, T., 2006-yil, 128-bet.
 
60
 Al Farabi. Filosofskie traktati. Alma ata., 1972, 303-bet.
 


36 
 
intilar ekan, o’zgalarning xuddi shunday intilishiga ko’makdosh bo’lishiga astoydil 
urinsa, natijada “fozil shahar” (jamiyat, millat, mamlakat) vujudga keladi. Demak, 
Forobiy ma’naviyatli inson deganda avvalo o’z burchini bajargan, ma’suliyatini his 
qilgan  insonni  tushungan.  Shuningdek,  “Forobiy  “Fozil  shahar  odamlarining 
qarashlari”  risolasida  davlat  hukmdori  qanday  talablarga  javob  berishi  lozim 
ekanligini batafsil tahlil etib bergan”.
61
  
 Alloma  ijtimoiy  hodisalarni  bevosita  inson  tabiatidan  kelib  chiqib  izohlar 
ekan, bugungi kunda biz fuqarolar jamiyati deb atayotgan o’z  orzusidagi shaharni 
shunday  ta’rif  qiladi:  “Fozil  shahar”  mukammal  va  sog’lom  badanga  o’xshaydi, 
uning  barcha  a’zolari  tirik  vujud  unsurlaridek  to’laqonli  hayot  kechirishda  bir-
birlariga  ko’maklashib bahamjihat  faoliyat  olib  boradilar.  Badandagi turli  a’zolar 
o’z  tabiati  va  hislatlariga  ko’ra  bir-biridan  farq  qilganlaridek,  shahar  jamoasi 
a’zolari  ham  tabiatan  o’zaro  bir  xil  emaslar  va  shunga  muvofiq  jamoadagi 
mavqelari  turlichadir”
62
.  Forobiy  barcha  narsaning  asosi  bahamjihatlikda,  o’zaro 
aloqadorlikda  deb  ta’kidlaydi.  Ya’ni  bu  dunyodagi  barcha  hodisalar  tavhid 
g’oyasiga  asoslangan,  jumladan  ma’naviyat  ham.  Xuddi  yurak  urmasa  inson 
yashamaganidek, ma’naviyat bo’lmasa jamiyat o’z yo’lini yo’qotishi muqarrar.  
 Xulosa  qilib  aytadigan  bo’lsak,  Forobiy  falsafasi  o’zidan  oldingi 
umumbashariy  mantiqiy  tafakkurning  cho’qqisi  –  Arastuning  borliqni  idrok  etish 
darajasiga yetishib, undan ilgarilab ketdi. Uning asarlari va g’oyalari hozirgi kunga 
kelib  ulkan  ma’naviy  merosga  aylandi.  Islom  Tavhid  falsafasining  Forobiydan 
keyingi taraqqiyoti butun bashariyatni tafakkur taraqqiyotida yangi pillapoyalardan 
yuqori olib chiqib kela boshladi. Abu Abdulloh Xorazmiy (vafoti 997-yil), Abu Ali 
ibn  Sino  (980-1037),  Abu  Rayhon  Beruniy  (973-1048)  kabi  yurtdoshlarimiz 
merosi  ushbu  yuksalish  pillapoyalarining  ayrim  bo’g’inlarini  tashkil  etadi,  deb 
bemalol aytish mumkin.  
 Forobiydan  boshlab  Ibn  Sinogacha  barcha  faylasuflarimiz  qomusiy  bilim 
egasi  edilar.  Beruniy  umumfalsafiy  mulohazalar  bilan  kamroq  shug’ullanib, 
                                                
61
 Abu Nasr Forobiy. “Fozil odamlar shahri.T., 1993-yil, 97-bet.
 
62
 Al-Farabi. Filosofskie traktati. Alma-ata, 1972-yil, 305-306-bet.
 


37 
 
ko’proq  muayyan  ilm  sohasiga  ahamiyat  bergan  bo’lsa,  Ibn  Sino  ham  aniq  va 
amaliy  bilimlar  sohasida,  ham  sof  falsafiy  mushohadalarda  yuksak  cho’qqilarni 
zabt etdi. 
 Abu  Rayhon  Beruniy  va  Abu  Ali  ibn  Sinoning  ma’naviy  merosi  haqida 
to’xtalganda,  Prezidentimizning  qisqa  lekin  ulkan  ma’noga  ega  fikrlarini  eslab 
o’tish kifoya: “Milliy tariximizning yana bir yorqin yulduzi Abu Rayhon Beruniy 
faoliyatiga  haqqoniy  baho  berar  ekan,  amerikalik  fan  tarixchisi  Sarton  11-asrni 
Beruniy asri deb ta’riflaydi. Bunday yuksak va haqli baho avvalo qomusiy tafakkur 
sohibi bo’lmish buyuk vatandoshimizning ilm-fan taraqqiyotiga qo’shgan beqiyos 
hissasi  bilan  izohlanadi.  Shu  o’rinda  ta’kidlash  joizki,  Beruniy  ilmiy  masalalarda 
ham,  tarixiy  voqea  hodisalarga,  o’z  zamondoshlariga  baho  berishda  ham  o’ta 
xolislik va haqqoniylik bilan fikr yuritgan. Shu bois ham u hayotda ko’p aziyatlar 
chekkan  xatto  umrining  oxirida  turmush  qiyinchiliklariga  duchor  bo’lgan,  ammo 
har  qanday  og’ir  sharoitga  qaramasdan,  e’tiqodidan  qaytmagani  uning  o’z 
ma’naviy ideallariga naqadar sodiq bo’lganidan dalolat beradi.  
 Ana shunday noyob fazilatlar sohibi bo’lmish mashhur alloma Ibn Sinoning 
“Tib  qonunlari”  asari  necha  asrlar  davomida  Yevropaning  eng  nufuzli  oliy  o’quv 
yurtlarida  asosiy  tibbiyot  darsliklaridan  biri  sifatida  o’qitib  kelingani,  dunyo 
miqyosida  “Meditsina”,  “Sog’lom  turmush  tarzi”  kabi  tusunchalarning 
fundamental asosi bo’lib xizmat qilgani, albatta, chuqur hayotiy va ilmiy zaminga 
ega.  Aniqroq  qilib  aytganda,  bu  benazir  allomaning  butun  ilmiy  faoliyati  dunyo 
taraqqiyotini  insonparvarlik ruhida,  ya’ni ma’naviy negizda  rivojlantirishga  ulkan 
ta’sir o’tkazdi, deyishga barcha asoslar bor”
63

 Ajdodlarimizdan  qolgan  ma’naviy  meros  borasida  11-asr  turkiy 
she’riyatining buyuk namoyondasi Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” ijtimoiy 
falsafiy dostoni alohida e’tiborga loyiq.  
 “Yusuf  Xos  Hojib  asarini  islom  ma’naviyatining  badiiy-falsafiy,  ijtimoiy-
axloqiy qomusi deb bemalol ta’riflash mumkin”.
64
 
                                                
63
 I. Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T., “Ma’naviyat”, 2009-yil, 42-43-bet.
 
64
 Ma’naviyat yulduzlari. T., 1999-yil, 107-b.
 


38 
 
 “Qutadg’u  bilig”  dostoni  islom  davri  iltimoiy  voqeligining  badiiy-falsafiy 
tahlil  va  talqinini  o’zida  mujassam  etgan.  Behuda  emaski,  shoirning  o’zi  kitobi 
haqida  gapirib,  uning  “Adab  ul  muluk”  (“Hukmdorlar  odobi”)  va  “Oyin  ul-
mamlakat”  (“Mamlakatni  idora  etish  qoidalari”)  nomlari  ostida  ham  shuhrat 
topganini ta’kidlaydi. Asarning to’rtta asosiy bosh qahramonida  ma’naviy  yuksak 
hislatlar gavdalanadi. Bular adolat ramzi – Kuntug’di, boylik, baraka, omad, baxt, 
qudrat  ramzi  Oyto’ldi,  aql  va  bilim  ramzi  O’gdulmish  va  qanoat  timsoli 
O’zg’urmish. 
 Bundan  shunday  ma’no  kelib  chiqadiki  kishi  adolatli  bo’lishi,  aql  va 
bilimga tayangan holda ish yuritishi ammo har narsada qanoat ham hosil qilmog’i 
lozim ya’ni u dunyoni, oxiratni ham esdan chiqarmasligi kerak. Lekin oxiratni deb 
bu dunyodan, foniy dunyoni deb boqiy dunyodan ham yuz burmasligi lozim. Ana 
shundagina ma’naviy mukammal inson bo’lib kamol topish mumkin.  
 Umuman  milodiy  9-12-asrlarda  mintaqa  miqyosida  mashhur  shaxslarning 
hisobiga  yetib  bo’lmay  qoldi,  bu  davrning  turli  qomuslar  va  farhanglarda  tilga 
olingan  atoqli  namoyondalar  ro’yhati  har  bir  asr  uchun  150-200  ismdan  kam 
emasdir.  Bularning  ko’pchiligi  Xuroson  va  Movrounnahrdan  yetishib  chiqqan 
siymolar  bo’lib,  Balxiy,  Samarqandiy,  Marvaziy,  Buxoriy,  Farg’oniy,  Xorazmiy 
nisbali  allomalar  safiga  endi  Shoshiy,  Forobiy,  O’zgandiy,  Jurjoniy,  Termiziy, 
Tusiy  kabi  boshqa  shaharning  vakillari  ham  qo’shila  borganining  guvohi 
bo’lamiz.
65
 
 Ma’lumki  islom  ma’rifatchiligi  bosqichidan  so’ng  tasavvuf  tariqatlari  va 
irfon bosqichi yuzaga keldi.  
 Islom ma’rifatchiligi bosqichining asosiy xislati aqlga, mantiqiy tafakkurga 
tayanish,  o’tmish  (islomgacha)  insoniyat  yaratgan  ma’naviy  boylikni  o’zlashtirib 
yangicha talqin qilish, aniq va tabiatga oid fanlarga qiziqishning behad kuchayishi 
edi.  
                                                
65
 Komilov N. Tafakkur karvonlari. T., 1999-yil, 17-bet.
 


39 
 
 Tasavvuf  tariqatlari  va  irfon  bosqichining  asosiy  xislati  insonning  ishqqa 
to’g’rirog’i  Allohga  bo’lgan  bemisl  muhabbatiga,  bu  dunyo  lazzatlaridan  voz 
kechishga undashidadir. 
 Ibn Sino ishqni (bir narsaga moyillik sifatida) barcha tabiat unsurlariga xos 
deb  biladi  va  inson  ishqidagi  hayvoniy  va  ruhoniy  jihatlarini  ajratib  ko’rsatadi.
66
 
Alloh ma’rifatiga intilish ishqning eng oliy darajasidir, deb hisoblaydi Ibn Sino.  
 G’azzoliyning  ,,Ihyoi  ulum-ad-din”ning  4-qismi  ,,Munjiyot”da  alohida 
,,Ishq  haqida  kitob”  bo’lib,  unda  bu  insoniy  tuyg’u  kimga  yo’naltirilganiga  ko’ra 
tasniflanib, uning 5 turi sanaladi: 
 1.Insonning o’z-o’ziga muhabbati. 
 2.Uning o’z homiylari, unga mehr shafqat ko’rsatuvchilarga muhabbati. 
 3.Uning umuman insonlarga yaxshilik qiluvchilarga muhabbati. 
 4.Insonning barcha ichki va tashqi go’zallik egalariga muhabbati. 
 5.Mohiyat jihatdan o’ziga o’xshagan zotga muhabbati.
67
  
 Ammo  ushbu  barcha  muhabbat  turlari  G’azzoliyning  keyingi  mantiqiy 
tahlili natijasida insonning butun borliq va mavjudotlarning yaratuvchisi va xojasi 
Allohga bo’lgan  muhabbatida  yagona oliy tuyg’uga aylanadi. G’azzoliydan keyin 
tasavvuf  tariqatlarining  keng  miqyosda  shakllanishga  o’tishi  Tavhid ta’limotining 
anglab yetishning yangi bosqichi mintaqada g’alaba qilganini anglatar edi.
68
 
 Tasavvuf haqida gapirganda, albatta, turkiy tasavvuf namoyondalari haqida 
to’xtalib  o’tish  lozim  bo’ladi.  Chunki  ular  merosida  ma’naviyat  masalalariga  oid 
juda  ko’p  savollarga  javob  topish  mumkin.  Ana  shunday  tasavvuf 
namoyondalaridan  biri  Bahouddin  Naqshband  bo’lib,  u  zot  naqshbandiya 
tariqatining  asoschisidir.  ,,Butun  dunyoga  ma’lum  va  mashhur  bo’lgan  buyuk 
alloma  va  aziz  avliyolarimiz  orasida  Abdulxoliq  G’ijduvoniy  va  Bahouddin 
Naqshbandning  muborak  siymosi  alohida  ajralib  turadi.  Ota  bobolarimiz  ulug’ 
                                                
66
 Serebryakov S.B. Traktat Ibn Sini (Avitsenni) o lyubvi. Tbilisi, 1976, 47-68-bet.
 
67
 Abu Hamid al-G’azzoliy, voskresenye nauk o vere. M.,Nauka, 1880, 238-bet.
 
68
 G.E.Fon Gryunebait “Klassicheskiy Islam”, M., 1988-yil, 146-147-bet. J.S.Grimengem “Sufiyskie ordene v Islame”, M., 1989-
yil, 21-bet. “Islam” Ensiklopedik lug’at,, M., 1991-yil, 229-bet.
 


40 
 
avliyo  Bahouddin  Naqshbandga  chin  dildan  ixlos  qo’yib,  uni  ,,Bahouddini 
Balogardon” deb ta’riflab kelishida teran ma’no bor”.
69
 
 Naqshbandning  eng  mashhur  iborasi  ,,Dil  ba  yor-u  dast  ba  kor”  (,,Dil  yor 
bilan,  qo’l  ish  bilan  band  bo’lsin)  tasavvuf  irfoni  o’z  asosiy  maqsadiga 
erishganligini,  ya’ni  haqiqat  asrori  ko’ngillardan  muqim  o’rin  olganligi  va  bu 
yog’iga amaliy harakat birinchi o’ringa chiqa boshlaganini anglatar edi.  
 Bahouddin Naqshband hazratlari  Payg’ambarimizning quyidagi  hadislariga 
ko’p ishora etmishlar: ,,al-ibodat-ul asharat-u ajzoin, tisa’tun minho talab-ul-haloli 
va juz’un vohidun minho soir ul-ibodati”, ya’ni ,,ibodat o’n qismdur, uning o’ndan 
to’qqizi halol rizq topish harakatida, bir qismi esa boshqa ibodatlardadir”.
70
 Demak 
halol  rizq  yo’lida  urinish  Allohga  qulchilikning,  Haq  yo’lidagi  ibodatning  asosiy 
qismini tashkil etar ekan.  
 14-asr  Naqshbandiya  tariqati  solikni  xalqqa,  hayotga  qaytardi,  faqat  endi 
so’fiy  o’zligini,  Haqni  anglab  yetgan,  dilini  xudbinlik zangidan  poklab,  ,,Haqiqat 
asrorining  ganjinasi”ga  aylantirgan  holda  hayotga  qaytib  keldi.  Ya’ni  uning  ruhi 
poklanib  qalbi  uyg’ondi.  Bundan  Naqshbandiya  tariqati  har  tomonlama 
ma’naviyatli insonni tarbiyalashni o’z oldiga maqsad qilganini tushunish mumkin. 
 O’zbek xalqi ma’naviy dunyosining shakllanishiga g’oyat kucli va samarali 
ta’sir  ko’rsatgan  ulug’  zotlardan  yana  biri  -  bu  Alisher  Navoiy  bobomizdir.
71
 
Adabiyotimiz  tarixida  hech  kim  Navoiychalik  ulkan  meros  qoldirmagan.  Uning 
asarlarida  ma’naviyatning deyarli barcha masalalari bo’yicha mavzular yoritilgan. 
Faqat uni tushunish, anglash lozim. Ta’bir joiz bo’lsa, olamda turkiy va forsiy tilda 
so’zlovchi  biron-bir  inson  yo’qki,  u  Navoiyni  bilmasa,  Navoiyni  sevmasa, 
Navoiyga sadoqat va e’tiqod bilan qaramasa.
72
 
 Alisher  Navoiy  haqida,  uning  ma’naviy  merosi  haqida  juda  ko’plab  ilmiy 
ishlar  qilingan,  yozilgan,  gapirilgan.  Shuning  uchun  biz  uning  ma’naviyat, 
umuman  ma’naviyatga  yaqin  sohada  qay  darajada  qalam  tebratganiga  shoir  o’z 
qo’li bilan tartib bergan birinchi devoni ,,Badoye ul-bidoya”ning ,,Ketur soqiy, ul 
                                                
69
 I. Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T., “Ma’naviyat”, 2009-yil, 40-bet.
 
70
 Muhammad Boqir, Bahouddin Balogardon (Maqomati Xoja Bahouddin Naqshband). T., ,,Yozuvchi”, 1993-yil, 55-bet.
 
71
 I. Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T., “Ma’naviyat”, 2009-yil, 47-bet.
 
72
 I. Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T., “Ma’naviyat”, 2009-yil, 47-bet.
 


41 
 
mayki,  subhi  alast”  deb  boshlanuvchi  tarjibandning  kichik  bir  qismida  to’xtalib 
o’tsak: 

Download 1,49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   60




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish