O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

I-bob. 2-qism. Ajdodlarimiz merosida ma’naviyat masalalarining 
o’rganilishi. 
 
 Ahli  bashar  ma’naviyatsiz  bo’lmaydi,  chunki  aslida  inson  mohiyati 
moddiyat  va  ma’naviyatning tutashuvidadir. Har bir shaxs, har bir  ijtimoiy guruh 
yoki toifa,  har bir elat,  millat  va  mintaqa  xalqlarining o’ziga  xos  ma’naviy  olami 
mavjud. Ushbu  ma’naviy olamlar doimo bir  xil saqlanmaydi, zamon  va  makonda 
o’zgarib, goh kamolot sari yuksalib, goh qashshoqlashib turadi. Lekin ma’naviyat 
xodisasini  tadqiq  etish  oson  ish  emas,  bu  hozirgi  kunda  ushbu  ilmni 
rivojlantirishga  urinishlar  o’ta  qiyinchilik  bilan  samara  berayotganida  ham 
sezilmoqda. Ammo yoshlarimiz ongiga ma’naviyat hodisasi mohiyatini singdirish 
uchun ajdodlarimiz merosini o’rganish samarali bo’lar edi. 
 Ma’naviyat  hodisasi  asosan  ikki  ko’rinishda  namoyon  bo’ladi:  shaxs 
ma’naviyati  va  millat  ma’naviyati.  Agarchi  tarixan  va  nazariy  jihatdan  millat 
ma’naviyati, tom  ma’noda olganda, ushbu millatga qaysidur bir jihatdan aloqador 
hisoblanuvchi,  o’tmish,  bugun  va  kelajakdagi  barcha  shaxslar  ma’naviyatining 
majmuidan  iborat  bo’lsada,  voqelikda  har  bir  shaxs  ma’naviyati  millat 
ma’naviyatidan  oziqlanadi,  uning  asosida  kamol  topadi.  Prezidentning  g’oyatda 
xikmatli  iborasi  bilan  aytganda  har  bir  inson  ,,o’zini  xalqning  bir  zarrasi  deb 
sezgandagina,  u  haqda  o’ylab  mehnat  qilib  yashagandagina  ma’naviyat  bilan 
tutashadi’’
36
.Agar  bir  millat  vakili  o’z  ajdodlarining  ma’naviy  merosidan  butkul 
bebahra  qolgan  bo’lsa  va  muayyan  sharoitda  to’liq  boshqa  millat  ruhida  tarbiya 
olsa, uni endi o’z millatining to’la qonli vakili deyish qiyin. 
 Xalq  ma’naviyatini,  millat  ma’naviyatini  sun’iy  ravishda  qandaydir  o’ylab 
topilgan  aqidalarga,  dogmalarga  tayanib  yuzaga  keltirib  ham,  keskin  o’zgartirib 
ham bo’lmaydi. Chunki ma’naviyat tushunchasining mazmuni bir kunda, bir yilda, 
hatto  bir  asrda  shakllanadigan  narsa  emas,  u  har  bir  xalqning  juda  uzoq  tarixi 
qa’ridan oziq olib teranlik kasb etib keladi. 
                                                
36
 Islom Karimov. Asarlar. 1-jild, T., 1996-yil, 81-bet.
 

---

25 
 
 Shuningdek  milliy  ma’naviyatimizning  shakllanishi  ham  bir  necha 
mingyilliklarni  o’z  ichiga  oladi.  Bunda  asosiy  maqsadimiz:  ,,Birinchi  navbatda 
milliy  madaniyatimiz,  xalq  ma’naviy  boyligining  ildizlariga  e’tibor  berish  lozim. 
Bu  xazina  asrlar  davomida  misqollab  to’plangan.Tarixning  ne-ne  sinovlaridan 
o’tgan.  Insonlarga  og’ir  damda  madad  bo’lgan.  Bizning  vazifamiz  shu  xazinani 
ko’z  qorachig’imizdek  asrash  va  yanada  boyitish,  so’zda  emas,  amalda  har  bir 
kishining vijdon erkinligini, e’tiqotining erkinligini, ta’minlashimiz kerak’’
37
.  
 Ajdodlarimizning  ma’naviyat  masalalariga  qay  darajada  e’tibor  berganligi 
haqidagi fikrlar ichida Prezidentimiz Islom Karimovning: ,,Ajdodlarimiz tafakkuri 
va  dahosi  bilan  yaratilgan  eng  qadimgi  tashyozuv  va  bitiklar,  xalq  og’zaki  ijodi 
namunalaridan  tortib,  bugungi  kunda  kutubxonalarimiz  xazinasida  saqlanayotgan 
ming  –minglab  qo’lyozmalar,  ularga  mujassamlashgan  tarix,  adabiyot,  san’at, 
siyosat,  axloq,  falsafa,  tibbiyot,  matematika,  kimyo,  astranomiya,  me’morlik, 
dehqonchilik va boshqa sohalarga oid qimmatbaho asarlar bizning buyuk ma’naviy 
boyligimizdir.  Bunchalik  katta  merosga  ega  bo’lgan  xalq  dunyoda  kamdan-kam 
topiladi”
38
. 
 Xo’sh  ajdodlarimiz  ma’naviyat  masalariga  oid  qanday  ulkan  meros 
qoldirgan?  Ularning  salmo’g’ini  o’lchab  bo’ladimi?  Tadqiqot  ishidan  ularning 
barchasini  ochib  bera  olmasakda,  ma’lum  bir  qismini  yoritib  berishning  imkoni 
bor. 
 Avvalo  miliy  ma’naviyatimizning  tarixiy  takomil  davrlarini  uch  bosqichga 
bo’lib olsak o’rinli bo’lar edi : 
1.Islomgacha  milliy  ma’naviyatimizning  shakllanishi  (eng  qadimgi 
davrlardan –VIII asr boshlarigacha ). 
2. Islom mintaqa madaniyati doirasida milliy ma’naviyatimizning takomili –
(VIII-XV asrlar ). 
 3.Yangi davr jahon madaniyati miqyosida milliy ma’naviyatimizning ahvoli 
-(XVI -XX asrlar).
39
 
                                                
37
 Islom Karimov. Istiqlol va ma’naviyat. T., O’zbekiston, 1994-yil, 65-66-bet.
 
38
 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch. T., Ma’naviyat, 2009-yil, 30-31-bet.
 
39
 M. Imomnazarov. Milliy ma’naviyatimizning rivojlanish tarixi. TDPU, 2012-yil, 16-bet.
 

---

26 
 
 Milliy  ma’naviyatimiz  millatimizning  ma’naviy  takomil  jarayonida  tashkil 
topgan  va bugungi kunda  ham  mavjudligini saqlab  turgan ko’p o’lchamli  voqelik 
bo’lib, ajdodlarimiz yaratgan ma’naviy merosda o’z aksini topgandir. 
 Islomgacha  milliy  ma’naviyatimiz  shakllanishini  3  bosqichga  bo’lib 
o’rganamiz :  
 1. Ilk ma’naviyat unsurlarning shakllanishi . 
 2. Ilk shahar jamoasi ma’naviyati. 
 3. Millat tuyg’usi va milliy birlik g’oyasining shakllanishi.
40
  
 Islomgacha  ma’naviyatimiz  takomili  haqidagi  eng  muhim  manbalar 
o’lkamizning  bugungi  milliy  hududlaridan  tashqarida  topilgan  bo’lib,  asl 
matnlarning  yaxlit  va  nisbatan  mukammallari  ,,Aveto’’  kitobi  va  turkiy 
toshbitiklardir . 
 ,,Avesto’’  kitobi  ajdodlarimiz  din  jumladan  ma’naviyat  sohasida  biz 
avlodlarga meros qilib qoldirgan eng qadimgi manbalardan biri hisobladi. 
 Islomgacha  milliy  ma’naviyatimiz  shakllanish  davrining  o’ziga  xos  eng 
umumiy  xususiyati  uning  asosan  asotir  tafakkur  zaminida  rivojlanganidadir.  Bu 
narsa ayniqsa ,,Avesto’’ kitobi misolida yorqin nomoyon bo’ladi . 
 Ushbu  bebaho  ma’naviy  obidada  ,,borliqning  yaxlitligi  va  bir  butunligi, 
inson  hayotining  tabiat  bilan  uyg’unligi  masalasi,  odamning  ruhiy  olamiga 
chambarchas  bog’liq  holda  ko’rsatilganligi”
41
  alohida  e’tiborga  molik.  Ayniqsa, 
undagi  ulug’  ahloqiy  tamoyil  ,,ezgu  fikr  ,ezgu  so’z  ,ezgu  amal’’birligi  bugungi 
kunimizda  ham  ma’naviy  ahamiyatini  to’liq  saqlab  kelayotganligini  ko’rishimiz 
mumkin . 
 Ma’lumki  ,yurtimizdagi  bizga  ma’lum  ilk  shakllangan  yaxlit  ma’naviyat 
tizimi  ,,Avesto’’  kitobida  o’z  aksini  topgan.  Bu  kitob  mustaqillik  sharofati  bilan 
hozirgi  o’zbek  tiliga  to’liq  tarjima  qilinib  nashr  etildi.  Bir  paytlar  bu  kitob 
muqaddas ,,mazdayasna’’diniga asos bo’lgan bo’lsa, bugun  biz  unga  yirik adabiy 
yodgorlik  sifatida  qaraymiz  .  ,,Avesto’’matnlari  shakllangan,  yig’ilgan  va  qayta 
                                                
40
 M. Imomnazarov. Milliy ma’naviyatimizning rivojlanish tarixi. TDPU, 2012-yil, 18-bet.
 
41
 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch. T., Ma’naviyat, 2009-yil,32-bet.
 

---

27 
 
yig’ilgan davrlar asotir tafakkur davri bo’lganligi sababli bu kitobda bayon etilgan 
ma’naviy  qadriyatlar  tizimi  keyinchalik  boshqa  yurtlarga  tarqalib,  turli  siyosiy, 
g’oyaviy ta’sirlar osida ko’p joylarida mushriklik aqidalari bilan chalkashib ketdi. 
Masalan,  Zardusht  gohlarida  tilga  olingan  7  amshosipandlar  mohiyatiga  e’tibor 
qaratidigan  bo’lsak,  qadim  avesto  tilida  Spinta  Maynyu  (Sipand  Miynu  )  - 
,,tafakkur  olami’’,  Ashah  Vahishta  (Ardabehesht)-,,go’zal  haqiqat”,  ,,mukammal 
nizom’’,  Vuhuvmana(Bahman)-  ,,ezgu  niyat”,  Spinta  Ormaitiy  (Ispandormaz)-
,,komil  aql”,  Zashra  Vayrayak  (Shahriyor)  -,,umid  dunyosi’’,  Amirmitota 
(Amurdod  )  -,,umrboqiylik’’,  ,,abadiyat’’,  Xavravatot  (Ho’rdod  )  ,,komillik’’, 
,,to’g’rilik’’ ma’nolarini anglatib kelgan .Keyinchalik kohinlar talqinida bularning 
har  biri  ilohiy  hilqat sifatida  tasavvur  qilinib ,  ularga  sig’inish  qoidaga  aylangan, 
ya’ni Zardusht da’vatidagi yagona Parvardigor – Axura Mazda (ilohiy bilim egasi, 
ma’nosida)ga e’tiqod qilish o’rniga yuqoridagi kabi ma’naviy qadriyatlarni ilohlar, 
ya’ni sig’inish obektlariga aylantirish holati yuz bergan . 
 Xulosa  qilib  aytadigan  bo’lsak  ,,Avesto’’  kitobi  ajdodlarimizning 
ma’naviyat sohasida qoldirgan ulkan merosidan biri hisoblanadi .,,Bunday o’lmas 
osori  atiqalar  bu  ko’hna  o’lkada,  bugun  biz  yashab  turgan  tuproqda  qadimdan, 
buyuk madaniyat mavjud bo’lganidan guvohlik beradi”
42
. 
 ,,Avesto’’  bizgacha  yozma  manba  shaklida  yetib  kelgan  bo’lsa, 
ajdodlarimizdan  xalq  og’zaki  ijodi  shaklida  yetib  kelgan  ma’naviy  boyliklarimiz 
mavjud.  Ana  shulardan  biri  ,,Alpomish’’  dostonidir.  ,,Alpomish”  dostonini 
ma’naviy  meros  sifatida  qabul  qilishimizga  sabab,  ,,Bu  o’lmas  asarni  xalqimiz 
asrlar davomida yaratgan, o’z iymon–e’tiqodidek asrab–avaylagan, qancha avlod–
ajdodlarimiz  ,,Alpomish’’  dostoni  asosida  tarbiya  topgan,  o’zligini  anglagan, 
ma’naviy boylikka ega bo’lgan’’
43
 . 
 ,,Alpomish’’dostonini  eshitgan  yoki  o’qigan  insoning  ma’naviyati  bir 
pog’ona  yuqoriga  ko’tariladi  desak  aslo  mubolag’a  bo’lmaydi.  Chunki  dostonda 
vatanparvarlik,  adolatli  va  haqgo’y  bo’lish,  yurtimiz,  oilamiz,  do’stu  yorimiz,  or-
                                                
42
 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch. T., Ma’naviyat, 2009-yil, 31-bet.
 
43
 O’sha asar. 33-bet.
 

---

28 
 
nomusimizni,  ota–bobolarimizning  muqaddas  mozorlarini  har  qanday  tajavuzdan 
himoya  qilish  haqida  gap  boradi.  Shuningdek  dostonda  yana  tarixiy  ildizlarimiz 
qanchalik  chuqur  ekanini,  xalqimiz  qanday  tabiiy  –  ijtimoiy  muhitda  shakllanib 
rivojlangani  va  ajdodlarimiz  olis  davrlarda  ham  jamoa  bo’lib,  qiyinchiliklarni 
birgalikda yengib yashagani yorqin bo’yoqlarda tasvirlab berilgan.  
 Prezidentimiz I.A.Karimov : ,, Agarki xalqimizning qadimiy va shonli tarixi 
tuganmas  bir  doston  bo’lsa,  ,,  Alpomish’’  ana  shu  dostonning  shoh  bayti,  desak, 
to’g’ri  bo’ladi’’
44
,  -deb  dostonning  ma’naviy  qimmatiga  yuksak  baho  berdilar. 
1999-yili  yurtimizda  ,,Alpomish’’  dostonining  ming  yilligi  keng  nishonlanishi 
xalqimizning ushbu suyukli dostonga bo’lgan muhabbatining yana bir isboti bo’ldi  
 Ajdodlarimiz  merosida  din  va  ma’naviyat  uyg’unligi  ko’rishimiz  mumkin. 
Lekin  ular ayni bir  hodisa sifatida tahlil etilmaydi. Din  va  ma’naviyat o’zaro bir-
birini to’ldiruvchi, ammo turli ma’nolarda keluvchi keng qamrovli tushunchalardir.     
Mustaqillik sharofati bilan 1300  yil  mobaynida ota-boblarimiz e’tiqod qilib 
kelgan  islom  diniga  munosabat  ham  tubdan  o’zgara  boshladi.  Sobiq  ,,Ittifoq’’ 
davrida  butun  O’zbekistonda  bor-yo’g’i  80  ga  yaqin  masjid  faoliyat  ko’rsatgan 
bo’lsa,  mustaqillikning  dastlabki  yillaridayoq  minglab  yangi  masjidlar  ishga 
tushdi.  
 ,,Din  odamzotni  hech  qachon  yomon  yo’lga  boshlamaydi’’
45
,-  deydi 
Prezident. Dinni niqob qilib nizolar chiqarishga urinish ostida esa doimo muayyan 
xudbin niyat, g’arazgo’ylik yoki jaholat yotadi. 
 ,,Xalqimizning  ming  yillik  tarixini,  bugungi  ma’naviy  hayotini,  din-u 
diyonatimizni  muxtasar  ifodalab  aytish  mumkinki,  Allox  bizning  qalbimizda 
yuragimizda”
46
,  -deydi  I.  Karimov.  Bu  shunchaki  gap  emas,  ayni  shu  ma’no 
Allohning  kitobida  qator  oyatlar  mazmunini  tashkil  etadi  ,,Nur’’  surasining  35-
oyatida esa bu g’oya bevosita ifodalangan. 
 Ma’naviyat  insonning  Haq  bilan  bevosita  bog’lanishidir.  Bu  –  asos 
mohiyatiga ko’ra g’ayri moddiy munosabat. 
                                                
44
 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch. T., Ma’naviyat, 2009-yil, 33-bet.
 
45
 Islom Karimov. Asarlar. 1-jild. 26-bet.
 
46
 Islom Karimov. Asarlar, 7-jild, 351-bet.
 

---

29 
 
 ,,Islom dini bu  ota –bobolarimiz dini, - deydi  I.Karimov,  u biz  uchun  ham 
imon, ham axloq, ham diyonat, ham ma’rifat ekanligini unutmaylik’’
47
.Ushbu fikr 
islom dini hududimizga kirib kelgach, ajdodlarimizning  ma’naviyatga munosabati 
asosan  islomiy  nuqtai  nazardan  bo’lganini  ko’rishimiz  mumkun.  Demak 
ajdodlarimiz  merosida  ma’naviyat  masalalarning  o’rganilishida  islom  dinining 
o’rni beqiyos darajada ortiq.