O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

И.Х.  Шарова  ЗООЛОГИЯ  БЕСПОЗВОНОЧНЫХ.  Москва,  ”Владос”,    2004.-592  s. 
205-238  betlar mazmun mohiyatidan foydalanildi. 
  

---

Tashqi tuzilishi. Tanasi duksimon, gavdaa va xartumdan iborat. Xartumining ichi kovak, 
qo‘lqop  barmoklari  singari  teskari  ag‘darilib  chiqarilishi  va  kirishi  mumkin  (73-rasm).  Parazit  
xartum  devorida  lmoqlari  yordamida  xo‘jayini  ichagiga  yopishib  oladi.  Retraktor  muskullar 
yordamida xartum maxsus qin ichiga tortiladi. Tanasi yupqa kutikula bilan qoplangan. Kutikula 
ostidagi  gipoderma  embrion  ektodermasi  hujayralarining  qo‘  shilib  ketishi  natijasida  hosil 
bo‘ladi. Gipodermada zaxira oziq modda - glikogen to‘planadi. Xartum bilan tanasi chegarasida 
joylashgan  lemniskalar  deb  ataladigan  bir  juft  o‘simtalarning  vazifasi  aniq  ma‘lum  emas.  Teri-
muskul  xaltasi  tashqi  halqa  va  ichki  boylama  muskullardan  iborat.  Bu  xalta  keng  tana 
bo‘shlig‘ini o‘rab turadi. 
Ichki  tuzilishi.  Tikanboshlilar-  haqiqiy  parazitlar,  lekin  hazm  sistemasi  bo‘lmaydi.  Ular 
tanasi  yuzasidagi  poralar  orqali  xo‘jayini  ichagida  hazm  bo‘lishga  tayyor  bo‘lgan  oziq 
moddalarni shimib oladi. 
Ayirish  organlari  odatda  rivojlangan.  Gigant  tikanbosh  Macracanthorhyn-chus 
hirudinaceus)ning  ayirish  organi  birmuncha  o‘zgargan  protonefridiydan  iborat.  Siydik  yo‘li 
jinsiy  yo‘li  bilan  birlashib  ketgan.  Tikanboshlilar-  ayrim  jinsli.  Hayot  sikli  metamorfoz  va 
xo‘jayin  almashtirish  bilan  bog‘liq.  Lichinkasi  tuxum  ichida  rivojlanadi.  Shunday  tuxumlar 
oraliq xo‘jayin tanasiga o‘tganida ulardan lichinkalar chiqadi. Lichinkasi tanasi cho‘ziq, oldingi 
qismida  juda  ko‘p  ilmoqchalari  bo‘ladi.  Suv  qushlari,  amfibiyalar,  boshqa  suvda  yashovchi 
umurtqalilarning  parazit  nemertinalari  uchun  oraliq  xo‘jayin  mayda  qisqichbaqasimonlar, 
quruqlikda  yashovchi  umurtqalilar  parazitlari  uchun  esa  hasharotlar  hisoblanadi.  Balikdar 
paraziti Echinorhynchus salmonis tuxumlari yonlab suzarlarda, cho‘chqalar paraziti gigant tikan-
bosh tuxumlari esa may qo‘ ng‘izi va bronza qo‘ng‘izi lichinkalarida rivojlanadi. 
Lichinka oraliq xo‘jayin ichagidan uning tana bo‘shlig‘iga o‘tib, ilmoqchalarini tashlaydi.  
Lichinka  metamorfoz  orqali  rivojlanib,  yosh  tikanboshni  hosil  qiladi.  Oraliq  xo‘jayinni  asosiy 
xo‘jayin yeganida parazit asosiy xo‘jayin ichagida kapsuladan chiqa-di. Uning xartumi ag‘darilib 
chiqadi  va  xo‘jayin  ichagi  devoriga  yopishib  olib,  voyaga  yetadi.  Tikanboshlilar  umurtqali 
hayvonlarga  katta  ziyon  keltiradi.  Uzunligi  25  sm  ga  yaqin  bo‘lgan  gigant  tikanbosh,  asosan 
cho‘chqalar  ichagida  parazitlik  qilib,  ichak  devorini  yaralaydi.  Cho‘chqaroqdagi  qo‘ng‘iz 
lichinkalarini  yeb,  parazitni  yuqtiradi.  Ba‘zi  turlari  chuchuk  suv  baliqlariga  va  suv  qushlariga 
zarar keltiradi. 
Tikanboshlilarning  kelib  chiqishi  to‘g‘risida  umumiy  fikr  yo‘q.  Tanasining  silindrsimon 
shakli,  gipodermasining  tuzilishi,  birlamchi  tana  bo‘shlig‘i,  ayrim  jinsli  bo‘lishi  bilan  ular 
nematodalarga o‘xshaydi, lekin ulardan gipodermasida lakunlar va protonefridiylarning bo‘lishi 
hamda jinsiy sistemasining tuzilishi bilan farq qiladi.