O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Og‟izaylangichlilar (Rotatoria) sinfi 
Og‘izaylangichlilarning  ko‘  pchilik  tulari  chuchuk  suvda  erkin,  ayrim  turlari  yopishib 
hayot  kechiradi.  1500  dan  ko‘  proq  turi  ma‘lum.  Og‘izaylangichlilar  ko‘p  hujayralilar  orasida 
eng  mayda  hayvonlar  hisoblanadi.  Tanasi  uzunligi  odatda  1-2  mm  dan  oshmaydi.  Eng  kichik 
vakili  Ascomorpha  minima  uzunligi  0,04  mm  ga  etadi.  Ko‘pchilik  turlarining  tanasi  cho‘ziq, 
ba‘zan sharsimon bo‘ladi. Tanasi aylanuvchi kiprik apparati  joylashgan oldingi, ichki organlari 
bo‘lgan  gavda  va  oyoq  bo‘limlaridan  iborat  (71-rasm).  Ayrim  turlarida  oyoq  bo‘lmaydi.  Og‘zi 
boshi yonida joylashgan. 
Bosh aylangich apparati odatda boshi uzra ikki doyra hosil qilib joylashgan kipriklardan 
iborat.  Kipriklarning  birinchi  qatori  og‘iz  oldidan,  ikkinchisi  og‘iz  orqarogzaidan  o‘tadi. 
Kipriklarning  bir  meyorda  yelpinishi  tufayli  ular  suzadi  va  suvdagi  oziq  moddalar  og‘izga 
haydaladi.  Gavda  bo‘limi  birmuncha  tig‘izroq  kutikula  bilan  qoplangan  bo‘  lib,  har  xil 
o‘simtalarga  ega  bo‘ladi.  Dum,  ya‘ni  oyoq  bo‘limi  ikkita  ayri  o‘simta  bilan  tugallanadi.  Ayrisi 
yordamida  ular  substratga  yopishib  oli-shi  yoki  goh  ayrisi  goh  og‘izaylangichi  yordami 
substratga damba-dam yopishib, gidra singari odimlab harakat qilishi mumkin. 
Tana  bo‘  shlig‘i  suyuqlik  bilan  to‘  lgan.  Hazm  qilish  sistemasi  oldingi,  o‘rta  va  orqa 
ichakdan  iborat.  Halqum  devori  kipriklar  bilan  qoplangan.  Halqum  kengayib  jig‘ildon,  ya‘ni 
mastaksga aylanadi. Mastaks devori xitindan iborat jag‘lar hosil qiladi. Mastaksga so‘lak bezlari 
yo‘li  ochiladi.  Mastaks  oshqozonga  yoki  o‘rta  ichakka  ochiladigan  qizilo‘  ngach  bilan 
bog‘langan. Oshqozonga bir juft oshqozon bezlari yo‘li ochiladi. Ichak kloaka bilan tugaydi. 
Og‘izaylangichlilarning hayot sikli erkak  va urg‘ochi ljinsiy naslini partenogenetik nasli 
bilan gallanishi orqali boradi. Qishlab chiqqan tuxumlardan bahorda partenogenetik urg‘ochilari 
paydo  bo‘ladi.  Ular  ham  o‘z  navbatida  partenogenetik  urg‘ochilar  hosil  qiladi.  Bir  necha 
partenogenetik  nasldan  so‘ng  jinsiy  urg‘ochisi  rivojlanib  chiqadi.  Ular  odatdagidan  2-3  marta 
kichik tuxumlar qoya boshlaydi. Bunday tuxumlardan mayda erkak individlar rivojlanib chiqadi. 
Urug‘langan urg‘ochilar endi qalin qobiq bilan o‘ralgan yirik tuxumlar qoyadi. Tuxumlar qishlab 
qolib,  bahorda  ulardan  yana  partenogenetik  urg‘ochilari  paydo  bo‘ladi.  Hayot  siklida