O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

arapodiylar juda sodda tuzilgan harakatlanish organlari bo‘lib, halqali chuvalchanglarda 
birinchi  marta  paydo  bo‘lgan.  Parapodiylar  muskulli,  kalta  tana  o‘  simtalari  bo‘  lib,  tana-ning 
ikki  yonida  har  bir  bo‘g‘imda  bir  juftdan  joylashgan.  Har  bir  parapodiy  yaxlit  bazal  va  ikkiga 
bo‘lingan ustki bo‘ laklardan iborat (75-rasm). Ustki bo‘laklarning orqa shoxi notopodiya, qorin 
shoxi  nevropodiya  deyiladi.  Orqa va qorin  shoxlari asosidan bittadan  sezgir moylovlar chiqadi. 
Har  bir  shoxda  bir  tutamdan  ingichka  qillar  joylashgan.  Qillardan  biri  juda  yo‘g‘onlashgan, 
tayanch  vazifasini  bajaradi.  Parapodiylar  oldindan  orqaga  surilganida  qillar  substratga  tegib, 
hayvonni oldinga suradi. Parapodiylar erkin yashovchi ko‘ptuklilarda yaxshi rivojlangan. O‘troq 
ko‘  ptuklilarda  parapodiylar  qisman  reduktsiyaga  uchrab,  asosan  tananing  eng  faol  harakatda 

---

bo‘ladigan  oldingi  qismida  saqlanib  qoladi.  Tuban  ko‘  ptuklilarda  parapodiylar  va  qillar  bo‘ 
lmaydi.  
 Ko‘ptuklilar tanasi yupqa kutikula bilan qoplangan. Kutikula uning ostida joylashgan bir 
qator  epiteliydan  hosil  bo‘ladi.  Sodda  tuzilgan  ko‘ptuklilr  epiteliyida  kipriklar  bop.  Epiteliyda 
joylashgan bezli xujayralar ishlab chiqargan. sekret qotib, hayvon tanasi atrofida shaffof muguz 
yoki  xitin  naycha  hosil  qiladi.  Qum,  ba′zan  ohak  shimilishi  natijasida  naycha  devori 
mustahkamlanadi. Epiteliy ostida joylashgan halqasimon va boylama muskullar qavati sodda ko‘ 
ptuklilarda  yaxlit  joylashgan  bo‘ladi.  Yuksak  ko‘p  tuklilarda  esa  muskul  qavati  parapodiyalar 
yordamida 4 ta boylama tasmaga bo‘linadi. Boylama muskullar qavati ichki tomondan bir qavat 
peritoneal epiteliy bilan qoplangan. 
Ichki  tuzilishi.  Selom  yaxlit  bo‘lmasdan  metamer  joylashgan  juft  xaltachalardan  iborat. 
Selom xaltachalari devori ichak ustida va ostida o‘zaro qo‘shilib, mezenteriy deb ataladigan tana 
boylab  joylashgan  ikki  qavatli  to‘siqni  hosil  qiladi.  Ichak  ana  shu  to‘siq  orqali  tana  devoriga 
osilib  turadi.  Qo‘shni  selomik  xaltachalar  devori  ham  segmentlar  chegarasida  ikki  qavatli 
ko‘ndalang  to‘siq  -  septa,  ya‘ni  dissepiment  hosil  qiladi.  Septalar  selomni  tana  segmentlari 
soniga  teng  miqdordagi  ko‘ndalang  qismlarga  bo‘ladi.  Selom  suyuqligida  amyobasimon 
xujayralar suzib yuradi. 
Selom  tayanch,  transport,  ayirish  va  jinsiy  funktsiyalarni  bajaradi.  Teri-muskul  xaltasi 
qisqarganida  tana  devori  selom  suyuqligiga  bosim  ostida  ta‘sir  qilganidan  chuvalchang  tanasi 
taranglashadi.  Tana  cho‘zilganida  yoki  qisqarganida  (masalan,  chuvalchang  in  qaziganda  yoki 
harakatlanganida) suyuqlik selomning bir qismidan ikkinchi qismiga oqib o‘tadi. Oziq moddalar 
ichakdan  selomga  o‘tib,  keyin  to‘  qimalarga  tarqaladi.  Selomdan  moddalar  almashinuvining 
suyuq va qattiq mahsulotlari to‘ planadi. Unda urug‘ va tuxum hujayralar yetiladi. 
Hazm  qilishva  nafas  olish  sistemasi.  Hazm  qilish  sistemasi  peristomiumning  qorin 
tomonida  joylashgan  og‘izdan  boshlanadi.  Ichagi  ektodermal  oldingi,  endodermal  o‘rta  va 
ektodermal orqa ichakdan iborat. Oldingi ichak ko‘pincha og‘iz bo‘shlig‘i va muskulli halqumga 
bo‘linadi. Ko‘pchilik  yirtqich ko‘ptuklilarning halqum devori kutikulasi qalinlashib, o‘tkir xitin 
tishchalar, ya‘ni jag‘ plastinkalarni hosil kiladi. Halqum ag‘darilib tashqariga chiqariladi va o‘ lja 
tutib  olinadi.  Yirtqich  bo‘  lmagan  turlarda  halqum  kuchsiz  rivojlangan.  O‘  rta  ichak  to‘g‘ri 
naydan  iborat.  Orqa  ichak  kalta  bo‘ladi.  Kezib  yuruvchi  ko‘ptuklilar  asosan  yirtqich  bo‘lib, 
mayda umurtqasizlar bilan oziqlanadi. O‘troq yashovchilar suvdag‘i organik moddalar va mayda 
organizmlar  bilan  oziqlanadi.  Ularda  oziqni  yig‘ish  va  uni  og‘iz  tomonga  haydash  vazifasini 
boshdagi  uzun  patsimon  o‘simtalari  (palpalar)  bajaradi.  Bu  o‘simtalar  nafas  olish  organi  - 
jabralar  ham  hisoblanadi.  Nafas  olish  organlari  har  xil  tuzilgan.  Sodda  tuzilgan  vakillari  teri 
yuzasi orqali nafas oladi. Ko‘pchilik ko‘ptuklilar parapodiylarning bir qismi, masalan, orqa mo‘ 
ylovi  jabraga  aylanadi.  Jabraga  qon  tomirlari  kiradi.  Uning  devori  orqali  suvda  erigan  kislorod 
qonga  o‘tadi.  Jabralar  patsimon,  bargsmon  yoki  shoxlangan  bo‘lib,  tananing  muayyan  bir 
qismida, masalan, boshida yoki parapodiylarda hosil bo‘ladi.