Kasbiy faoliyatdagi psixologik muhitni chet el olimlari tomonidan
o’rganilishi.
Umuman olganda, o'quv psixologlari nisbiy rivojlanishga nisbatan bo'lgan
206
tushuntirishlarni umumiy ta'kidlashni afzal ko’radilar, universal va ketma-ket,balki
xususiy va aniq ketma-ket va koleydoskopik bo’lmagan madaniyatlar uchun (masalan,
Woolfolk, 2006, 3-bobga qarang yoki Slavin, 2005-boblarni 8 va 9). Bunday modellar
(ba'zan "grand nazariya" deb ataladi) qisqa rivojlantirishning bir qancha xususiyatlari
va afzalliklari bor, bundan tashqari oxirida, odamlar, bolalar yoki o'smirlarning odatda
qanday turlari bo'lishini tasvirlanadi. Kompleks istiqbollarni tanlash, tarbiyachilarning
turli xil o’quvchilarni samarali va foydali o’qitish va ishlashini hisobga olgan holda
ahamiyat kasb etadi. Lekin yondashuv ham bolalarga va yoshlarga nisbatan tajribani
umumiylashtirish yoki osonlashtirishga olib keladi. Bu shuningdek ba’zi bolalarda
(o’rta sinf bolalari) sodir bo’lishi kerak bo’lgan narsalarni aralashtirib tashlashi
mumkin. Buning mohiyatini tushunish uchun, taxminan bir xil yoshdagi bolalarni
bolalik kechilmalarini tasavvur qiling, masalan, qashshoqlikda va moliyaviy
yetarlikcha ta’minlangan sharoitda yashayotgan bolalar. Qaysidur ma’noda, bu ikkala
bola rivojlanish poydevori bo’lgan hissiyotlarni his qilmoqda, ular qanday
yashashyapti buni qanday kutib olishligi kerak edi? deyishimiz mumkin. Rivojlanish
psixologiyasi va asosiysi psixologik rivojlanish nazariyasi, bu ikki bola o’rtasida
“o’xshashlik” yoki qisman umumiy zamin bo’lmoqda. Shunday qilib ilm qarashlari
bo’lib xizmat qilmoqda, ularda o’ziga xoslik va keng istiqbol joylashadi.
“Maktab yillarida jismoniy rivojlanishi “Physical development during the school
years”. Jismoniy rivojlanish, jismoniy ta'lim o'qituvchilar tashvishi” deb o'ylash
jozibador bo'lishi mumkin bo'lsa-da, faqat aslida ko'p ilmiy vazifalar uchun asos
hisoblanadi. Birinchi sinfda, masalan, bolalar muvaffaqiyatli qalam bilan
manipulyatsiya qila olishi yoki olmasligi mumkinligini bilish muhim ahamiyatga ega.
Keyinchalik yuqori sinflar, u real jismoniy xijolat da'volarini his qilmagan holda
qancha vaqt o’quvchilar jimlikni saqlab kutib o’tira olishlari mumkinligini bilish
muhim ahamiyatga ega.
Bo’y va vaznda rivojlanishi - Trends in height and weight. Barcha kursda bo'lsa,
ularning yoshi yoki rivojlanishi bilan bog'liq o'quvchilarni sog'lig’ini saqlash
ehtiyojlari bo'lishi, ular qanday kasallik bilan kasal bo'lishi mumkin, unga oqilona va
zarur bo'lgan jismoniy qanday harakat kerakligini bilish muhim ahamiyatga ega.
207
Odatda yaxshi oziqlanadi, sog'lom o’quvchilar uchun bo'yi balandligi va vazn og'irligi
va tendentsiyalari ko'rsatkichi yuqori maktab oxiriga qadar maktabgacha bir necha
yoshlar davomida o'rtacha ko'rsatkichlar quyidagi jadvalda ko'rsatilgan. Rasmda
maktabgacha va maktab oxirigacha bo’lgan yoshdagilarning bir qancha ko’rsatkichlar
berilgan. Lekin jadval bolalar orasidagi farqni ko’rsatmaydi. 6 yoshlik masalan,
bolalar endi maktabni boshlaydigan vaqtda, o'rtacha bola yoki qiz bo'yi balandligi 115
santimetr, lekin ba'zilari 109 va boshqalar 125 santimetr atrofida bo'ladi. 6 yoshlik
bolaning o'rtacha vazni taxminan 20 kilogramm, lekin bazilar 16 va 24 kilogramm
o'rtasida atrofida, ikki tomonga ham 20% ga o'zgarib turadi.
O’rtacha bo’yi va vaznni nazarda tutganda, jadvalda ko’rsatilmagan boshqa
hollar ham mavjud. Birinchidan bolalar va qizlar bolalikda bo’yi va vaznda o’xshash,
lekin ular boshlang’ich o’spirinlik yoshida o’zgarib ketadi. Ma’lum vaqt (10-14
yoshlar atrofida) o’rtacha qiz bola o’g’il bolaga nisbatan balandroq, lekin uncha og’ir
emas. Keyinchalik o’rtacha bola o’rtacha qizga nisbatan individual istisno (Malina, va
boshq., 2004) hollardan tashqari balandroq va o’g’irroq bo’ladi. Shuning uchun ba’zi
bolalar orasidagi farq g’alati bo’lishi mumkin, asosan katta yoshdagi o’smirdek va
kichik yoshdagi kattalardek ko’rinishni xohlaganlar orasida. Yosh o’smirlar
“O’xshashlik ” masalasida xavotir olmasliklari mumkin, lekin fakt shundaki
qizlarning baland bo’yi uncha muhim hisoblanmaydi, bazida sezilmaydi ham
(Friedman, 2000). Ikkinchi nuqtai nazardan, bolalar o’sishi bilan, vaznining individual
Jadval. Yaxshi oziqlanadigan o'rtacha bolalar balandligi va vazni:
Yosh
Bo’yi (sm)
Vazni (kg)
2
85
7.0
6
115
20.0
10
135
31.0
14
162
52.0
18
169
60.5
3. Student development - O’quvchining rivojlanihi
208
farqi, bo’yiga nisbatan tubdan o’zgarib ketadi. 18 yoshlik bolalar orasida eng og’ir
vaznli bola, eng yengil vaznli boladan ikki barobar katta bo’lishi mumkin, lekin eng
ulardan eng baland bo’yligi, eng pastidan 10 foizgagina farq qiladi. Shunga qaramay
bo’y va vazn bazi o’smirlar uchun nozik masala bo’lishi mumkin, ayniqsa qizlar va
ayollarga. Ko’pchilik zamonaviy jamiyat (undagi yoshlar) balan bolalar va past bo’yli
va ingichka tana tuzilishli qizlarni avzal ko’radi. Shunga “Ijtimoiy to’g’rilik”ka
qaramay kopchilikka past bo’y va ozg’in emaslik taqdir bo’lgan. Shaxsiyatda ortiqcha
vazn, ko’p miqdordagi yog’li dieta va kamharakat hayot faoliyati zamonaviy
jamiyatda jiddiy uammo bo’lib qoldi. Oxirgi ikki o’n yillik mobaynida ta’lim tizimi,
jismoniy tarbiya kurslarining kamaytirilishi muammoni hissa qo’shdi.
Shuni yodda tutish kerakki o’rtacha bo’y va vazn etnik kelib chiqishga ham
bog’liq hisoblanadi. Umuman Osiyo halqlari bolalari yevropa va Shimoliy amerika
bolalariga nisbatan kaltaroq bo’lishi tendensiyasi mavjud. Oxirgisi Afrika jamiyatlari
bolalariga nisbatan kaltaroq (Eveleth & Tanner, 1990). Tana shakli ham ancha farq
qiladi, lekin ko’p hollarda bu jinsiy rivojlanish yuzaga kelmaguncha ko’rinmaydi.
Osiyo bolalarining qo’llari va oyoqlari ham Afrika bolalariga nisbatan kaltaroq.
Farqlar o’rta darajada; Individual holda katta farqlar bor va bu narsa ko’pincha
o’qituvchilarga bolalarning guruhlariuni ajratish uchun bilish zarur.
Jismoniy rivojlanish va uning o’quvchilarga ta’siri ularning jismoniy rivojlanishi
balog’atyoshida ko’p o’zgarishlarga olib keladi. Shu bilan bir qatorda jinsiy organlari
ichki o'zgarishlar kabi qizlarda ko'krak o'sishi va o'g'il bolalarda jinsiy olatni kabi
tashqi o'zgarishlar, shuningdek, balandligi va og'irligi nisbatan keskin borayotgan
hollar yuzaga keladi. 10-11 yoshlar atrofida ko’pincha bolalarda jinsiy tajribaning
maktabda va undan tashqari sharoitlarda rivojlanishi amalga oshadi (McClintock &
Herdt, 1996). Maktab oxiriga kelib, o'g'il-qizlarning yarimi ularda kamida bir marta
jinsiy aloqa bo’lganligini takidlashadi, bu holda o’ziga ishonc bo’lishii qiyin, chunki
axborotni sezgirlik va shaxsiy tajribaning kamligida.
O’quvchilarda babalog’at va uning natijalari - Puberty and its effects on students
Shu bilan birga jinsiy rivojlanish davrida ba’zi o’smirlarning jinsiy roldagi
farqlari ham takidlanadi. Ba'zi maktabda matematika yoki boshqa ilm-fanda ustun
209
qizlar jamoalari mashhurligini yoki qiz sifatida jozibadorligini cheklashdan qo'rqib,
ularning ishtiyoqlari va fanlarda muvaffaqiyatlarini oldini olishi mumkin (Teylor &
Gilligan, 1995; Sadker, 2004). Ilgari sportga qiziqmagan,, ba'zi yigitlar boshqalar
nazarida ularning erkakliklarini tasdiqlash uchun yengil atletikaga o'zlarini
bag'ishlashlari mumkin. Bazi ma’lum vaqt oldin bir o’g’il-qizlar ilmiy va ijtimoiy
sohalarda birga sherik bo’lish;ari mumkin. Bunday o'zgarishlar barcha yoshlarga teng
ravishda va barcha hollarda bir xil ta'sir qilmaydi. Individual o’quvchi bir kun yosh
kattalar kabi harakat qilishi mumkin, lekin keyingi keyingi kundan boshlab yosh
boladay bo’lib harakat qilishi mumkin. Balog'atga yetgan bolalarni o'qitish bo'lsa,
o'qituvchilar moslashuvchanlikka va ahamiyatlilikka javob kerak.
Yurutuvchi ko'nikmalarini rivojlantirish -Development of motor skills
O’quvchilarning asosiy vosita qobiliyatlari ularning bog'cha paytlarida
allaqachon rivojlanishni boshlaydi, lekin hali mukammal muvofiqlashtirilmagan
bo’ladi. Besh yashar bolalar, odatda maktab bilan bog'liq maqsadlar uchun eng
qoniqarli yurishlari mumkin (agar bunday bo’lmasa, maktablar umuman boshqacha
tashkil etilishi kerak!). Ba'zi besh yasharlar uchun, yugurish hali ham shoshqaloq
yurish kabi o’z ko'rinadi, lekin, odatda, u yana bir yoki ikki yil ichida kelishib bo'ladi.
Xuddi shunday sakrash, yugurish, otish va ilib olishni barcha bolalar aniq bo’lmasa
ham bajara olishlari mumkin, bu hol keyingi bir ikki yil ichida sezilarli rivojlanib
ketadi (Payne & Isaacs, 2005). Bunday o'zgarishlarga odatda ularga tayinlangan
jismoniy ta'lim faoliyati yoki boshqa jismoniy tarbiya o'qituvchilari yordamberadi.
Agar bola bir yoki ikki marta odatiy rivojlanishga yurishmasa, maxsus baholash yoki
tegishli qo'llab-quvvatlash muhim ahamiyatga ega. Umumiy yordam uchun tashkil
tartibi 5 bob ( "Maxsus ta'lim") da tasvirlangan.
Sinf o'qituvchisining jismoniy qobiliyatlari maxsus e'tiborli bo’lmasa ham, ular
o’quvchilarning o'zlari uchun juda muhim bo'lishi mumkin. Ularning sinf darajasi
qanday bo'lishidan qat'iy nazar, qo'pol bo'lgan bu haqiqatdan xabardor o’quvchilar
o’zlarining tengdoshlaridan salbiy hurmat ko’rishga kelishi mumkin. Sport
musobaqalarida mag’lub bo’lgan bolalar g'oliblarga nisbatan kam dilkash bo'lishga
moyil bo'ladi (Petlichkoff, 1996).
210
Sog’liqni saqlash va kasallik - Health and illness
Iqtisodiy jihatdan rivojlangan jamiyatlarda jahon standartlari, bolalar va yoshlar
tomonidan o'rtacha sog'lomlikka moyillik mavjud. Shunday bo'lsa ham, ko'p hollarda
bu yaxshi oilalarga va qanchalik ko'p sog'liqni saqlashning mavjudligiga bog'liq. Oliy
ta'minlangan oilalarning farzandlari kam ta’minlangan oilalarning bolalariga
qaraganda jiddiy yoki hayotni xavf ostiga qo'yadigan kasalliklarga ancha kam duchor
bo’lishadi. Ularning daromad darajasidan qat'iy nazar, ota- onalar va o'qituvchilar
ko'pincha bolalar yosh bo'lganda kattalarga qaraganda ancha kasalliklarga moyil
ekanligini ta’kidlashadi. 2004-yilda, masalan, hukumat tadqiqotlari bolalar yiliga
o'rtacha 6-10 marta shamollashi, lekin kattalar yiliga faqat 2-4 deb taxmin quilinadi
(allergiya va yuqumli kasalliklar milliy instituti, 2004). Buning farqining sababi
bolalardagi immunitet tizimi kattalarniki kabi rivojlanmaganligi va bolalar maktabda
boshqa kasallikka chalingan bolalar bilan muloqotda bo’lishi hisoblanadi. Bolalarning
tez-tez kasalliklarga bilvosita chalinishi natijasi, (darvoqe, aviakompaniya
styuardessalar bilan birga!) o'qituvchilar ham bo’lishi mumkin. Shuningdek uncha
sezilarli bo’lmagan kasalliklar kattalarga ham yiliga 2-4 martaning o’rniga besh marta
shamollashga olib kelishi mumkin. "Oddiy" kasalliklar hayotni xavf ostida
qoldirmaydi, lekin ular o’quvchilar, o'qituvchilar, uchun shuningdek, bir o’quvchining
jismonan darsda mavjud bo'lmasligi mumkinligiga , maktabda ko'p yo'qolgan kunlar
uchun mas'ul bo’lishi mumkin.”
8
Glossariy
Individuallik - shaxsning o’ziga hos xususiyatlari bo’lib, uning namoyon bo’lish
i tarbiya jarayonini amalga oshirishda bola shaxsini puhta o’rganish, uning yashash
sharoitlaridan etarli darajada habardor bo’lish va ularning hisobga olinishini taqozo
etadi.
Rivojlanish shaxsning fiziologik va intellektual o’sishida namoyon bo’ladigan
miqdor va sifat o’zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayondir.
Do'stlaringiz bilan baham: |