O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

(1/A
1
) 
ga bo’lsak: 
(R
1
/R
2
) >( A
1
/A
2
)
(2)
2 tengsizlik nisbiy ustunlik nazariyasining mamlakatlar o’zlari nisbiy 
ustunlikka ega bo’lgan tovarlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuvini ifoda etuvchi 
asosiy tenglamasiga ekvivalent. SHuning uchun I mamlakat uchun 2-tovarga ega 
bo’lishning eng samarali usuli 1-tovarni ko’proq ishlab chiqarib uni 2-tovarga 
ayirboshlashdan iborat. II mamlakat uchun esa aksincha, 1-tovarga ega bo’lishning 
eng samarali usuli 2-tovarni ko’proq ishlab chiqarib uni 1-tovarga ayirboshlashdan 

---

iborat.
Savdodan keladigan yutuqni har ikki mamlakatda birinchi va ikkinchi tovarlar 
iste’moli miqdorining qanchaga ko’payishi ham belgilaydi. (2.2.2.-rasm).
2.2.2.-rasm. Savdo natijasida iste’molning ortishi. 
Agar I mamlakatning ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i AB, II 
mamlakatniki esa A*B* ni tashkil etsa, mamlakatlar o’rtasida savdoning rivojlanishi 
natijasida ularning har biri birinchi va ikkinchi tovarlarni ko’proq miqdorda iste’mol 
qila oladi. Natijada I mamlakat ixtiyorida S ta 2-tovar, II mamlakat ixtiyorida esa S* 
ta 1-tovar bo’ladi. Rasmdan ko’rinib turibdiki, har ikki holatda ishlab chiqarish 
imkoniyatlari egri chizig’i surildi va OCB hamda OA*C* uchburchaklarning yuzi 
oldingi AOB (I mamlakat uchun) hamda OA*B* (II mamlakat uchun) 
uchburchaklar yuzidan sezilarli darajada kattaroqdir.
Nisbiy ustunliklar nazariyasida jahon ikki mamlakatdan iborat va ular ikki 
tovar bilan savdo qiladi deb faraz qilingan edi. Amalda esa bunday holatning bo’lishi 
mumkin emas, albatta. Jahondagi mamlakatlar ichidan ikkitasining faqat ikki tovar 
bilan o’zaro savdosini o’rganmoqchi bo’lsak ham, bu savdoni ushbu mamlakatlar va 
boshqa mamlakatlar umumiy savdosidan hamda juda ko’p miqdordagi tovarlar 
orasidan ajratib olishning imkoni yo’q.
Nisbiy ustunlik nazariyasining ahamiyatini baholash juda mushkul, albatta. U 
bir necha o’n yillar davomida xalqaro savdoni tushuntirib beruvchi va barcha 
iqtisodiy bilimlarga kuchli ta’sir o’tkaza olgan asosiy nazariyalarning biri bo’lib 
qoldi. Iqtisodiyotdagi klassik maktab vakillari tomonidan qilingan ko’p sonli 
o’zgartirishlar va kengaytirishlar bilan nisbiy ustunlik nazariyasi amalda birinchi 
bo’lib jami talab va jami taklif muvozanatini izohlab berdi. Tovar qiymati uni ishlab 
chiqarishga sarflangan mehnat miqdori bilan aniqlanishi ko’zda tutilgan bo’lsa-da, 
nisbiy ustunlik nazariyasi tovarning qiymati ushbu tovarga ham mamlakat ichidagi, 
ham xorijdagi jami talab va taklifning nisbati bilan aniqlanishini ko’rsatib berdi.
Albatta, nisbiy ustunlik nazariyasi mavhum va juda soddalashtirilgan tabiatga 
ega va xalqaro savdoga bevosita ta’sir ko’rsatadigan bir qator hodisalarni e’tiborga 
olmaydi. Nazariyaning cheklanganligi uni yaratilishida qilingan farazlar bilan 
Q
2 
Q
2 
C 
C* 
A 
A* 
B 
B* 
Q
1 
Q
1 

---

bog’liq. SHuning uchun u yoki bu tovar oqimlarini nisbiy ustunlik nazariyasini 
qo’llagan holda tahlil qilishda quyidagilarni e’tiborga olish kerak, ya’ni bu nazariya:
• transport xarajatlarini e’tiborga olmaydi, bu xarajatlar shunday miqdorga 
etishi mumkinki, mamlakat bir tovarni ishlab chiqarishga sarflangan mehnat 
xarajatlari bo’yicha nisbiy ustunlikka ega bo’lsa-da, ushbu tovarni xorijga eksport 
qilish naf keltirmasligi mumkin; 
• mamlakat ichida daromadlarning qayta taqsimlanishiga, narx va ish haqining 
o’zgarishiga, inflyatsiya, xalqaro kapital harakatiga tashqi savdoning ta’sirini 
inobatga olmaydi; 
• faqat bitta ishlab chiqarish omili (mehnat) mavjudligidan kelib chiqadi, 
mamlakatlarning ishlab chiqarish omillari bilan bir xil ta’minlanmaganligi kabi 
xalqaro savdoning dastlabki shartlariga e’tibor bermaydi; 
• to’liq bandlik shartidan kelib chiqadi, ya’ni ishchilar bir tarmoqdan ketar ekan 
boshqa yanada samaraliroq tarmoqda ish topadi, ishsiz qolmaydi deb faraz qilinadi; 
• biri ikkinchisi oldida nisbiy ustunlikka ega bo’lmagan taxminan bir xil 
mamlakatlar o’rtasidagi savdoni tushuntirib bera olmaydi.