O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti yerusti transport tizimlari

2.2. Tizm va uning tarkibidagi aloqalari xaqida tushuncha
Tizm
deganda o’zaro harakatda bo’lgan va ma`lum yaxlitlikni tashkil
qiluvchi elementlar to’plami tushuniladi. Masalan, turli xil murakkablikdan
tizimlarga bir qancha agregatlardan tashkil topgan avtomobilni, turli korxonalarni
birlashuvi va boshqalar.
Turli darajadagi maqsadlar orasidagi munosabatning ko’rinishlaridan biri r
i
km
-
ni ahamiyatliligi, ya`ni i- darajali k-maqsadga erishish uchun (i+1) darajali m
masalani qo’shgan xissasi boo’ishi mumkin. r
i
km
-uchun quydagi belgilar qabul
qilinadi: i- shox chiqadigan maqsad darajasi; k-shox chiqadigan
m
i
-darajali
maqsad cho’qqisining tartib raqami; m-shox kiradigan (i+1) daraja cho’qqisining
tartib raqami.
R
0
01
=0,5 tartib raqami M
1
1
ni qo’shgan hissasi 0,5 (50%)ni tashkil
etishini bildiradi.
MD kabi model nomuqobil sinifga tegishlidir, chunki quyi darajali
maqsadlar yuqori darajali maqsadlarni shakillantirish uchun zarurdir, shuning
uchun quyi darajadagi maqsadlar yuqorisiga bo’ysunadi. Demak, bir xil darajadagi
omillar orasida (quyi va yuqoridagidan tashqari) qo’shimcha, munosabatlar, har xil
darajadagi omillar orasida esa –bo’ysunish mavjud.
Tizm maqsadi, talablar to’liq qondirilganda yoki qo’yilgan vazifalar amalga
oshirilganda, tizim holatini miqdoriy va sifatli ta`riflaydigan maqsad me`yorlari
(MM) bilan ta`riflanadi.
Tizmning mumkin bo’lgan holatini maqsad ko’rsatkichlari (MK)ni, ya`ni
vaqtinchalik, resursli yoki boshqa cheklashlar bo’lganda me`yoriy maqsadlarni
bajarish darajasini belgilaydi. Bunga texnik tayyorgarlik koeffitsientining
rejalashtirilayotgan va amaldagi qiymati, faoliyat ко’rsatayorgan avtotransport
korxonasi (ATK)ning (maqsad ko’rsatkichi) ishlab chiqarish ba`zasini
loyihalashdagi (maqsad me`yor) narxi va ishlab chiqarish ba`zasini amaldagi narxi,
TXKning me`yoriy va amaldagi davriyligi xarakterli misollari bo’la oladi. Maqsad

---

va me`yorini maqsad ko’rsadkichiga nisbati maqsadni amalga oshirish darajasini
ifodalaydi.
MTX oldida turgan vazifani bajarih uchun u mos resurslar, material-texnika
baza va ma`lum tarkib va vazifani boshqarish tizimini ta`minlaydi. Yangi iqtisodiy
sharoitda yuqori turuvchi tashkilotlarni (Vazirlik, kontsern, assotsiya va
birlashmalar) bosh funktsiyasi quyidagilardan iborat:
Tarmoq va bir gurux korxonalarni rivojlanishiga sotsial yo’naltirish uchun
sharoit yaratish, xodimlarni mexnat qilishi va yashash sharoitini yaxshilash;
xalqxo’jaligi va axolini transport xizmatiga bo’lgan talabini qondirishni
ta`minlovchi ITR asosida korxona va birlashmani (intensive adal,
muvozanatlashgan, resurslarni tejovchi va ekologik rivojlanish texnik siyosatini
oldindan qurish (prognozlash), ishlab chiqarish va amalga tadbiq etish; ko’proq
muxim (prognozlanadigan) oldindan biladigan, qidiruv ilmiy - tadqiqot va tajriba
konstruktorlik ishlarini asosiy yo’nalishlarini aniqlash, qo’llash va markazlashgan
xolda mablag’ bilan ta`minlash; vakil qilingan korxona namoyondasi tarmoq
manfaati yo’lida yuqori turuvchi reja, mablag’ beruvchi, xo’jalik tashkilotlarida va
regional organlarida hamda sherik mijoz, ta`minlovchi bilan ishlaganda ximoya
qilish kerak; korxona va tashkilotlarga ilmiy, muxandislik kuchlarini va resurslarni
konstruktsiya qilishni talab qiluvchi ilmiy, loyixaviy, texnologik, me`yoriy,
pusknaladka qiluvchi, o’rtachilik xizmati ko’rsatuvchi xo’jalik xisobi sharoiti bilan
xizmat ko’rsatish. Masalan, asosiy me`yoriy. Ishga tushirish sozlovchi, loyixalash,
kompyuter texnikasini ishlatish va dastur ta`minot va boshqalar; o’quv yurtlari
bilan birgalikda maqsadli kadrlarni tayyorlashda va ularni malakasini oshirishda
qatnashish.
Avtomobillarni texnik ekspluatatsiyasini ta`minlash bo’yicha tarmoqni
texnik siyosatini aniqlovchi muxim savollar, me`yoriy va texnologik materialar
o’zimizni va chet el ilmiy-tadqiqot, loyixa va me`yorlashtirish tashkilotlarini ilg’or
tajribalarini xisobga olib ishlab chiqiladi va vazirlikni shu soxa bo’yicha bo’limida
ko’rib chiqiladi va muxokama qilinadi, ularni amalga oshirish uchun tavsiya
beriladi. Qator xo’jalik funktsiyalari, shu jumladan xo’jalik xisobi sharoitida
vazirlikni boshqa bo’limlari ham bajarishi mumkin.