O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan

Mavzu: Til va nutq munosabatlari. Nuqt odobi. Til va madaniyat.

Reja.

1. 
   Til bilan nutqning bir-biriga bog`liqligi
   
2. 
   Til madaniyati va nutq madaniyati
   

1. 
   Tilga xos xususiyatlar.
   
2. 
   Nutqqa xos xususiyatlar
   
3. 
   Xulosa.
   

Til va nutq bir-biriga bog`liq hodisalardir, ularni bir-biridan ajratib qarab bo`lmaydi.
Til nutq uchun moddiy materialdir. Shu material asosida nutq tashkil topadi.
Tildagi hamma narsa til jamoasi uchun umumiy bo`ladi.
Tilda ruhiy va moddiy material mavjud. So`z, moro’ema, fonemalarning kishi xotirasidagi obrazlari ruhiy material hisoblanadi. Nutq yaratish jarayonida ma`lum tovush to`plamida namoyon bo`ladigan so`z shakllari moro’emalar, tovushlar moddiy materialdir. Bunday til bir tomondan, moddiy hodisa bo`lsa, ikkinchi tomondan ruhiy hodisadir, degan xulosa kelib chiqadi. Tilning ruhiy hodisaligini uning ongda saqlanishi ko`rsatadi. Uning moddiyligini esa nutq jarayonida yuzaga keluvchi mavjud real tovushlar belgilaydi.
Biz xotiramizda saqlangan qoidalardan tezkorlik bilan foydalanib, biror fikrni yuzaga chiqarish uchun so`zlar va grammatik ma`no tashuvchi morfemalardan so`z shakllarini va gaplarni hosil qilamiz. Masalan, miyamizda u kitobni qayerdan olganini bilish fikri tug`ildi, deylik. Uni savol tariqasida shunday yuzaga chiqaramiz. Sen kitobni qayerdan olding? Bunda biz sen, kitob, qayer, ol leksemalardan: -ni, -dan, -da, -ng morfemalaridan va so`roq gap modelidan hamda qoidasidan foydalandik. Bu gapni aytish jarayonida ongimizdagi leksemalar alohida mofemalarnn qabul qilib, so`z shakllaridan aylandi va yuqoridagicha tartibni egalladi. Til ruhiy hodisadan moddiy hodisaga aylandi. Bu jarayon tugashi bilan tilga tegishli narsalar yana alohidalik holiga qaytadi va ongimizda avvalgidek saqlana beradi. Demak, ma`lum til jamoasidagi kishilar ongida tovush obrazlari sifatida saqlanadigan va hamma vaqt haqiqatga aylanishga tayyor turgan so`z, fonema, tufayli lisoniy qoidalar, gapning modellari tilga tegishlidir. Chegaralangan narsalar miqdoridadir, nutq esa cheksizdir.
Tilda paydo bo`lgan narsalar dastlab ayrim shaxslar nutqida ko`rinadi, so`ng asta- sekinlik bilan butun jamoa ongiga singadi. Nutq tildagi mavjud ifoda vositalardan foydalangan holda mavjudlikka aylangan fikrdir. Nutq nutq a`zolarining harakati jarayonida paydo bo`ladi. Ruhiy hodisa bo`lgan tilning ifoda vositalari nutq ixtiyoriga o`tgach, haqiqatga aylanadi.
Til bilan nutq orasidagi munosabatga dialektik nuqtai nazardan yondashilgandagina u haqdagi tasavvur bilimlarimiz to`laqonli bo`ladi, mukammallashadi. Til bilan nutqning o`zaro munosabatini yaxish anglamoq uchun avvalo, tilning o`zini, uning qanday qurilma ekanligini aniq his etmoq kerak. Tilning lisoniy imkoniyatlarini egallash ikki bosqichda amalga oshadi: Birinchi bosqich til vositalarini bilishdan iborat. Bu nutqni tinglaganda unda ishlatilgan til vositalarining ma`nosi va vazifasini anglashda ko`rinadi. Ya`ni tinglovchi tinglagan va o`qigan narsalarinp tushunadi. Bunday shaxs o`zgalar nutqini yaxshi tushunadi. Ammo o`zining nutqi tilning rang-barang imkoniyatlaridan mahrum qilmoq bo`ladi.
Ikkinchi bosqich til sistemasi taqdim etgan imkoniyatlarining katta qismini chuqur o`zlashtirishdan ularni nutq tezkorligiga aylantirib olishdan iboratdir. Bunga erishgan shaxsning nutqi ravon, boy, obrazli, o`rindi bo`ladi. Birinchi bosqichda anglab olingan nutq vositalari ustida doimiy mashq qilish, ularni xotirada saqlashga doimo e`tibor berish, bu imkoniyatlarni nutqiy tezkorlikka aylantiradi.

Mustahkamlash uchun savollar.

1. 
   Til bilan nutqning bir-biriga bog`liqligi haqida nimalarni bilasiz?
   
2. 
   Til madaniyati va nutq madaniyati tushunchasini qanday izohlaysiz?
   
3. 
   Tilga xos bo’lgan xususiyatlar haqida so`zlang .
   
4. 
   Nutqqa xos bo`lgan xususiyatlar qaysilar?
   
5. 
   Nutq madaniyati nima?
   
6. 
   Nutq va uning turlari.
   
7. 
   Nutq madaniyati lingvistik soh
   
8. 
   Nutq madaniyati muammolari.
   

Nutq madaniyati fani hozirgi davr tilshunoslik fanining aktual muammolaridan biridir. Tafakkur nutq yordamida ro`y berib, shu tufayli kishilar bir-birlari bilan aloqa bog`laydilar. Nutq madaniyati esa biror tilda to`g`ri so`zlash va yozish, o`sha tilda o’ikri qisqa va aniq, sodda va obrazli, uslub jihatdan ravon ifodalash demakdir.
Tinglovchida kuchli taassurot qoldirish va kishining nutqi noaniq bo`lmasligi uchun dastlab til qoidalarini puxta bilish lozim.

Nutq turli shaklga ega bo`lib, quyidagicha klassifikatsiya qilinadi.



Моnоlоgik


Дialogik

Nutq, ko`pincha, ovoz chiqarmasdan, o`ylash protsessida ham ifodalanadi. Bunday odam ichida gapiradigan, ya`ni passiv nutqdir. Bunday ichki nutqda ikkinchi kishiniig bo`lishi shart emas. Ichki nutq og`zaki va yozma nutqning asosi sifatida muhim o`rin tutadi.

Tashqi muhit aktiv o’ikrlashni talab qiladi. Bunday nutq og`zaki va yozma formada amalga oshiriladi. Odatda, tovushli so`zlashuv protsessiga og`zaki nutq deyiladi. Bundan tashqari kishilar intonatsiya orqali mimika va imo-ishora orqali ham o`z fikr, his- tuyg`ularini boshqalarga yetkazadi. Og`zaki nutq hamisha bir yoki bir necha kishi tomonidan monolog yoki dialog shaklida namoyon bo`ladi. Monologik, nutq bir kishining ko`pchilikka qaratilgan fikrlarining ifodasidir.
Dialogik nutq ikki va undan ortiq shaxs o`rtasida amalga oshiriladi.
Nutq madaniyati hodisasining o`zini maxsus ilmiy tushuncha, maxsus lingvistik soha sifatida asoslab berishga bag`ishlab yozilgan adabiyotlar juda kam.
O`zbek tilshunosligida, shuningdek, deyarli butun turkologiya fanida, nutq madaniyati sohasi yangi bo`limdir Bu masala bo`yicha endigina sezilarli ishlar amalga oshirilmoqda.
Hozirgi vaqtdagi eng muhim narsa shuki, nutq madaniyatini ilmiy muammo sifatida qo`yish va ishlash lozimligi ko`pchilik olimlar tomonidan tan olindi. Nutq madaniyati deb yuritiluvchi tushunchaning ilmiy muammo sifatida «asoslanishi, dastlab rus tilshunosligida yuzaga keldi. Bu masalaning ilmiy muammo sifatida asoslalanishi atoqli rus tilshunosi Grigoriy Osipovich Vinokur (I897-1947) ning nomi bilap bog`liqdir.
O`zbek tilshunosligi nutq madaniyati oldida quyidagi aktual nazariy hamda amaliy muammolar turibdi:

1. 
   Nutq madaniyatining umumnazariy muammolari. 2.Yozma nutq madaniyati muammolari.
   

3.Og`zaki nutq madaniyat muammolari.
Mazkur muammolarning ilmiy hal qilishni tilshuni.
O`zbek tilshunosligida nutq madaniyati tushunchasi bilan bog`liq bo`lgan yana bir qator masalalar ham borki, ularni umumlashtirib tubandagicha gruppalashtirish mumkin:

1. 
   Nutq madaniyati yoki til madaniyati deb nomlanuvchi tushuncha, hodisaning mohiyatini aniqlash kerak.
   
2. 
   Nutq madaniyati tushunchasining tilshunoslik fanida paydo bo`lishi tarixan asoslanishi lozim.
   
3. 
   Nutq madaniyati va til madaniyati terminlariii ifodalovchi tushunchalarning aloqador va farqli xususiyatlarini aniqlash zarur.
   
4. 
   Nutq madaniyati tushunchasining, bir tomondon, ilmiy muammo sifatida va ikkinchi tomondan, lingvistik soha sifatida mazmunini belgilash kerak.
   
5. 
   Nutq madaniyati muammosini ilmiy tadqiq etish aspektlari aniqlanishi lozim.
   
6. 
   Nutq madaniyati sohasi bilan tnlshunoslikning boshqa bo`limlari orasidagi munosabat, ulardagi o`zaro o`xshashlik aloqadorlik farqli tomonlar belgilanishi shart.
   
7. 
   Nutq madaniyati sohasining nazariy muammolari, unga kiruvchi masalalar aniqlanishi zarur.
   
8. 
   Nutq madaniyatining amaliy muammolari unga kiruvchi masalalarni aniqlanishi kerak.
   
9. 
   Nutq madaniyati va individual nutq masalasi.
   
10. 
    Nutq madaniyati va ommaviy nutq muammosi nimaligi aniqlanishi zarur.
    

Yuqorida qayd qilingan tushuicha va muammolarni talqin qilish va javob topishga intilish o`zbek tilshunosligi o’anining dolzarb masalalaridan biridir.