O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

6. Buyrak usti bezi 
Buyrak usti bezi buyrak ustida joylashgan bo’lib, uzunligi 40-60 mm, 
balandligi 20-30 mm, qalinligi 2-8 mm, og’irligi 12-13 g (9-rasm). Yangi tug’ilgan

---

119 
bola buyrak usti bezini bittasini og’irligi 8-9 g, o’lchamlari: ko’ndalangiga 3,3-3,5 
sm, qalinligi 1,2-1,3 sm, balandligi 2,3-2,8 sm. Yangi tug’ilgan bola buyrak usti 
bezida po’stloq qismi yaxshi, mag’iz qismi esa kam rivojlangan. Bola hayotining 
dastlabki uch oyida buyrak usti bezining og’irligi sezilarli (3,5 g gacha) kamayadi.
Bez hajmining bunday kamayishi uning po’stloq qismini yupqalashuvi va qayta 
o’zgarishiga bog’liq. Keyingi davrlarda buyrak usti bezining o’lchamlari kattalasha 
boshlaydi. Uning og’irligi 5 yoshda 4,6 g, 10 yoshda 6,6 g, 15 yoshda 8,63 g va 16-
20 yoshda 12,95 g yetadi. 
Buyrak usti bezining po’stloq qavati hujayralari o’zining kelib chiqishi 
jihatidan epiteliy to’qimasi hujayralariga yaqin turadi. Ular uchta zonani tashkil 
qiladi. Koptokchali tashqi zona, tutamli orqa zona va to’rli ichki zona. Buyrak usti 
bezining po’stlog’idan 46 tadan ortiqroq gormonlar - kortikosteroidlar ajratib 
olingan, biroq ularning 8 tasigina faoldir. Buyrak usti bezlari po’stloq qavati 
steroidlari besh guruhga bo’linadi:
1.
 
Glyukokortikoidlar; 2. Mineralokortikoidlar; 3. Indrogenlar; 4. 
Istrogenlar; 5. Gestogenlar.
 
9-rasm.
Buyrak usti bezining joylashuvi
 
Bularning ichida glyukokortikoidlar va mineralokortikoidlar katta ahamiyatga 
egadir. Mineralokortikoidlar organizmda mineral moddalar almashinuvini, avvalo 
qondagi natriy va kaliyning miqdorini rostlab turadi. Mineralokortikoidlarga 
dezoksikortikosteron va 
aldesteron
kiradi, 
aldesteron
faolroq va asosiy 
mineralokortikoid gormon bo’lib hisoblanadi. Mineralokortikoidlar koptokchali 
zonada ishlanib chiqadi. Ular buyrak kanalchalarida natriy va xlor reabsorbsiyasini 
kuchaytirib, kaliy reabsorbsiyasini susaytiradi. Oqibatda, qon, limfa va to’qima 
oraliq suyuqliklarida osh tuzining miqdori ko’payib, kaliy kamayadi. Shu sababli 
osmotik bosim oshib, organizmda tegishlicha tuz ushlanib turadi, qon bosimi va 
boshqa 
xavfli 
muhim 
ko’rsatkichlar 
normal 
darajada 
saqlanadi. 

---

120 
Mineralokortikoidlarning yetishmasligi organizmdan ko’p miqdorda natriy chiqib 
ketishiga, natijada bir qator xavfli muhim ko’rsatkichlarning o’zgarib qolishiga 
sababchi bo’ladi. Shuning uchun ham buyrak usti, bezlarning po’stloq qavati olib 
tashlangan hayvon bir necha kundan keyin o’lib qoladi. Bunday hayvon organizmiga 
ko’p miqdorda natriy yoki mineralokortikoidlar yuborib turish yo’li bilan hayotini 
saqlab turish mumkin.
Glyukokortikoidlarga kortizon, girokortizon va kortiko-steronlar kiradi. Qo’y 
va echkilar buyrak usti bezining po’stloq qavatida kortikosteron, yirik shoxli 
mollarda, cho’chqalarda, it va mushuklarda esa bularning har ikkalasi sezilarli 
miqdorda hosil bo’ladi.
Glyukokortikoidlar tutamli zonada ishlanib chiqadi va oqsillarning 
uglevodlarga aylanishini tezlashtiradi. Bu vaqtda oqsillarning parchalanishi 
tezlashib, jigarda oksidlanish va dezaminlanish reaksiyalari kuchayadi. Oqibatda 
qonda qand, jigar va muskullarda glikogen miqdori ko’payadi. Bu gormonlar 
uglevodlarni yog’ga aylanishiga ham to’sqinlik qiladi. Ular ko’p miqdorda 
organizmga yuborilganda muskul va biriktiruvchi to’qima oqsillari kamayib ketadi. 
Erkaklik jinsiy gormonlari - androgenlar, urg’ochilik jinsiy gormonlari - estrogenlar 
va gestrogenlar, jumladan, progesteron to’rli zonada hosil bo’ladi. Steroid 
gormonlarning organizmda almashinuvi natijasida yuzaga kelib, qonda mavjud 
bo'ladigan 17 kortikosteroidlarning miqdorini aniqlash yo’li bilan buyrak usti bezlari 
po’stloq qavatining funksional faolligi to'g’risida fikr yuritiladi. Chunki qondagi 
eozinofillar va limfositlar miqdori ham bir nav ko’rsatkich bo’lib, xizmat qilishi 
mumkin, chunki glyukokortikoidlar bu hujayralar hosil bo’lishini tormozlaydi. 
Buyrak usti bezlarining po’stloq qavatining gormonlari turli kasalliklarga, har xil 
turdagi noqulay sharoitlarga (sovuq, issiq haroratga, gipoksiya va hokazolarga) 
organizm chidamini oshirishda katta rol o’ynaydi. Buyrak usti bezlarining po’stloq 
qismidan gormonlar ajralishini gipotalamus va gipofiz idora etib turadi. Gipofiz 
olinib tashlangan hayvonlarda bu bezlarning po’stloq qatlami (koptokchali 
zonasidan tashqari) atrofiyaga uchraydi. Gipofiz buyrak usti bezlarining faoliyatini 
o’zi ishlab chiqaradigan adrenokortikotrop gormon (AKTg) vositasi bilan idora 
qiladi. Gipofiz olib tashlangan hayvonlarga shu gormonlardan belgili miqdorda 
yuborib turish yo’li bilan buyrak usti bezlari po’stloq qavatining atrofiyaga 
uchrashiga yo’l qo’ymaslik mumkin. Bu gormon organizmga surunkali ravishda 
yuborib turilsa, bez po’stloq qavatida sintez jarayonlari kuchayib, gipertrofiyaga 
uchraydi. Bez to’qimasidagi xolesterin va askorbin kislota kamayadi, chunki bular 
kortikosteroidlarning sintezlanishi uchun sarflanadi. Demak, AKTgning organizmga 
takroriy yuborilishi qonda kortikosteroidlar miqdorining ko’payishiga sabab bo’ladi. 
Ammo shuni qayd qilish kerakki, AKTg koptokchali zonaning faoliyatini va undan 
ajraladigan aldosteron gormoni sekretsiyasini boshqarishda bevosita ishtirok 
etmaydi. Keyingi vaqtda olingan ma’lumotlarga qaraganda, aldosteron 
sekretsiyasini epifizning adrenoglomeronlotropin gormoni stimullab turadi.
Bu gormonning organizmga yuborilishi koptokchali zonada tegishli 
o’zgarishlar yuz berishiga va ko’p miqdordagi aldosteronning qonga chiqarilishiga 

---

121 
sabab bo’ladi. Ammo, epifiz olib tashlanganda aldosteron sekretsiyasi qisqa vaqt 
ichida ko’payib ketsada, keyinchalik o’z-o’zidan oldingi holatiga kelib qoladi. 
Bundan tashqari, qon, limfa va to’qima oraliq suyuqliklaridagi kaliy va natriy 
miqdori aldosteron sekretsiyasiga katta ta’sir ko’rsatadi. Agarda organizmning ichki 
muhitida kaliy natriydan ko’payib ketsa, aldosteron ham qonga ko’proq chiqariladi. 
Organizmda kaliyning kamayishi aldosteronning kam ajralishiga sabab bo’ladi. Bu 
gormon sekretsiyasida buyrak ham ishtirok etadi degan ma’lumotlar bor. Buyrakdan 
ajraladigan renin qonga o’tib, unda tegishli oqsilni gipertenzinga aylantiradi. Bu 
modda o’z navbatida sezilarli miqdorda aldosteron ishlanib chiqishiga sabab bo’ladi. 
Buyrak usti bezi po’stloq qavati faoliyatining boshqarilishida miya po’stlog’i ham 
ishtirok etadi.
Mag’iz qatlamining faoliyati
. Buyrak usti bezining mag’iz moddasidan 
adrenalin va noradrenalin gormonlari ishlab chiqariladi. Bu gormonlar organizmda 
fenilalanin va tirozin aminokislotalaridan hosil bo’ladi. Adrenalinning ta’siri 
simpatik nerv tolalari uchlaridan ajraladigan moddalarning fiziologik ta’siriga 
o’xshashdir. Uning ta’siridan ko’z qorachig’i kengayadi, yurak qisqarishlari ritmi 
tezlashadi, kuchi oshadi, muskullarning o’tkazuvchanligi va qo’zg’aluvchanligi 
kuchayadi. Adrenalin mayda arteriya va arteriolalarni (yurak toj tomirlari va miya 
tomirlaridan tashqari) toraytirib, qon bosimini oshiradi. Qon ivishini tezlashtiradi, 
bronxlarni 
kengaytiradi, 
ichak 
peristalikasini 
tormozlab, 
muskullarini 
bo’shashtiradi, sfinkterlar muskulini qo’zg’atib, sfinkterlarning epilishiga olib 
keladi, ishlayotgan skelet muskullarini qon bilan ta’minlanishini yaxshilaydi. 
Adrenalin uglevodlar almashinuvida ishtirok etib, glikogenning parchalanib, 
glyukozaga aylanishini va qonda qand miqdorini bir me’yorda turishini ta’minlaydi, 
markaziy asab tizimi qo’zg’aluvchanligini kuchaytiradi. Noradrenalin qon tomirlari 
devorining muskullariga ta’sir etib, ularning qisqarishi, natijasida tomirlar yo’lining 
torayishi va qon bosimining ko’tarilishiga sabab bo’ladi. Me’da - ichak devorlari, 
o’t pufagi muskullariga juda zaif ta’sir ko’rsatadi. Uglevodlar almashinuviga, 
organizmdagi oksidlanish jarayonlariga tabiatan adrenalin bilan bir xil, ammo unga 
qaraganda 4-8 baravar kuchsizroq ta’sir ko’rsatadi.
Organizmda adrenalin va noradrenalinni tegishli fermentlar - aminooksidaza 
va firozinoza juda qisqa vaqt ichida parchalab yuboradi, shunga ko’ra bu 
gormonlarning ta’siri ko’p cho’zilmaydi.