O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

 
8-rasm.
Me’da osti bezidagi langergans orolchasi 
 
Insulin jigarda glyukozadan glikogen sintezlanishini tezlashtiradi va uning 
parchalanishiga to’sqinlik qiladi. Demak, periferik qonda qandning bir muncha 
kamayishiga sabab bo’ladi. Organizmda uglevodlar almashinuvining oraliq 
mahsulotlaridan yog’ va oqsillarning hosil bo’lishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. 
Qondagi qand miqdori bilan me’da osti bezidan insulinni ajralishi o’rtasida 
bog’lanish bor, boshqacha aytganda, qonda qand ko’paysa, insulin ham ko’proq 
ishlanib chiqadi va aksincha. Betta hujayralar faoliyati kuchayganda yoki 
organizmga anchagina miqdorda insulin yuborilganda qondagi glyukozaning 
aksariyat qismi glikogenga aylanadi. Oqibatda unda qand odatdagidan ancha 
kamayib ketadi, gipoglikemiya deb shunga aytiladi. Rosmana gipoglikemiya nerv 
faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi va hatto gipoglikemik shok paydo bo’lishi ham mumkin, 
bunda markaziy nerv tizimining qisqa muddatli qo’zg’alishidan keyin hayvon 
darmoni qurib, juda bo’shashib qoladi, og’ir hollarda esa, talvasaga ham tushadi va 
hokazo. Hayvon ancha och qolgan bo’lsa, oz miqdordagi insulin ham gipoglikemik 
shok paydo qilishi mumkin. Venaga tegishli miqdorda glyukoza yuborish yo’li bilan 
birga gipoglikemik shokka barham beriladi. Insulin yetishmaganda esa qandli deabet 
kasalligi kelib chiqadi. Bu kasallik giperglikemiya (qonda qand ko’payib ketishi), 
glyukozuriya (siydik bilan qand chiqarilishi) va qonga keton tangachalarining 
chiqarilishi bilan xarakterlanadi. Diabet og’ir hollarda koma (komofoz holat) paydo 
bo’ladi. Komofoz holatining og’ir xili hayotga xavf soladigan bo’ladi va 
organizmning faoliyatini anchagina izdan chiqishi bilan tavsiflanadi, hayvon juda 
bo’shashib, reflekslari susayadi yoki yo’qolib ketadi, nafasi siyrak va yuzaki bo’lib 

---

118 
qoladi, yurak qisqarishlari tezlashadi, yoki sekinlashadi, tomirlar tovushi o’zgaradi 
va h.k. Glyukogen me’da osti bezining alfa hujayralaridan sintezlanadigan 
gormondir. Bu gormon ta’siridan jigarda glikogenning parchalanishi tezlashib, 
qondagi qand miqdori ko’payadi. Shuning uchun ham bu gormon toza holda ajratib 
olinmasidan ilgari giperglikemik faktor deb yuritilardi. Qondagi qand miqdorini 
idora etishda insulin bilan glyukogenning o’zaro ta’siri alohida o’rin egallaydi. Alfa 
hujayralarining faoliyati kuchayishi natijasida qonda qand miqdori oshadi - 
giperglikemiya kelib chiqadi. Shuning uchun bu hujayralar faoliyatining kuchayishi 
ham qandli diabetga sababchi bo’lishi mumkin. Bu hujayralarning faolligi 
sulfanilamid preparatlar va kobalt to’rlari ta’sirida kuchayadi.
Glyukogen sun’iy yo’l bilan sintezlangan. U kristall holdagi modda bo’lib, 
kimyoviy tuzilishi jihatidan ancha farq qiladi.
Sipokain - polipeptid bo’lib, me’da osti bezining chiqaruv yo’lining 
epiteliysida ishlanib chiqadi. U hazm shirasi fermentlar ta’sirida parchalanmaydi. 
Sipokain fostafidlar (lesitin) hosil bo’lishini, ya’ni yog’larning sarflanishiga yordam 
beradi. Jigarni yog’ bosib ketishidan saqlaydi. Bu gormon yetishmasa, jigarni yog’ 
bosadi va siydik bilan birgalikda ko’p miqdorda keton tanachalari chiqarila 
boshlaydi (diabetning bir ko’rinishi).
Me’da osti bezi olib tashlangan itga muntazam insulin yuborib turilsa ham u 
ikki - uch oy o’tgach, jigarini yog’ bo’sishi natijasida halok bo’ladi. Ammo uning 
organizmiga insulin yuborish bilan birga ovqatiga me’da osti bezi qo’shib 
beriladigan bo’lsa, hayotini saqlab qolish mumkin. Bu tajribalar me’da osti bezidan 
insulin va lipokain gormonlari haqiqatan ham alohida-alohida ishlanib chiqishidan 
dalolat beradi. Lipokain gormoni o’z ta’sirini ko’rsatish uchun boshqa lipotrop (yog’ 
to’planishiga to’sqinlik qiluvchi) moddalar ham bo’lishi kerak. Vagotonin - oqsil 
modda bo’lib, kimyoviy tuzilishi haligacha aniqlanmagan. Bu gormon organizmga 
yuborilganda adashgan nerv yadrolarining tonusi kuchayib, parasimpatik nervning 
faolligi oshadi. Bundan tashqari, vagotonin qon hosil bo’lish jarayonlarida ham 
ishtirok etadi.
Sentropenin bu ham tarkibi aniqlanmagan oqsil moddadir. U nafas markazini 
qo’zg’atib, bronxlarni kengaytiradi, gemoglobinga kislorod birikishini kuchaytiradi. 
Me’da osti bezining ichki sekretor faoliyatini nerv tizimi boshqarib boradi. 
Jumladan, o’ng tomondagi adashgan nervning bu bez uchun sekretor nerv ekanligi 
isbotlangan. Simpatik nerv tizimi qo’zg’alganda insulin sekretsiyasi tormozlanadi. 
Ko’p miqdorda glyukoza iste’mol qilish va natijada qonda qand ko’payishi, jismoniy 
ish, hayajonlanish (emotsiya) natijasida ro’y beradigan gipergliklimiya insulin 
sekretsiyasini kuchaytiradi. Me’da osti beziga bevosita ta’sir etmaydigan gormonlar 
(buyrak usti bezining mag’iz va po’stloq qavati, qalqonsimon bez gormonlari) 
uglevodlar almashinuvini o’zgartirib, insulin sekretsiyasini kuchaytiradi.