O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

 

---

50
Mavzu №6 
Nurlanish olish hodisasi. Nurlanish olish oqibatida ta’sir 
qiluvchi omillar 
 
O’quv savollari: 
1.
Nurlanish olish hodisasi va uning darajalari. 
2.
Radioaktiv nurlanishlarning inson organizmiga ta’siri. 
 
1-o’quv savoli: Nurlanish olish hodisasi va uning darajalari. 
Inson uchun alfa, betta va gamma nurlanish ancha xavfli bo‘lib, ular ancha 
jiddiy kasalliklarga (nur kasali, genni buzilishi, farzandsizlik va hatto o‘lim) sabab 
bo‘lishi mumkin. Inson sog‘ligiga ta’sir etadigan radiatsiya darajasi uning 
zararlanish turi, vaqti va chastotasiga bog‘liq. 
Insonni nurlanishi radioaktiv moddalar bilan bog‘liq ishlab chiqarishda, 
uylarda saqlanadigan ayrim antikvar predmetlarni (ular radiatsion ishlov berish 
bilan tayyorlanadi) saqlashdan, mahsulotlardan hatto kiyimlar orqali sodir bo‘lishi 
mumkin. 
Ionlashtiruvchi radiatsiyaning o‘ziga xos biologik ta’siri uning ko‘rinmasligi 
va sezilmasligidir. Shuning uchun u xavfli hisoblanadi. Odam uni aniqlolmasligi 
mumkin. Odam radioto‘lqin va ma’lum darajadagi optik nurning ta’sirini 
to‘qimalarni qizishi, issiqlikni sezilishi orqali bilishi mumkin. 
Radiatsiyaning mohiyati nimada? Atom yadrosi proton va neytrondan iborat. 
Ularning nobarqarorligi sodir bo‘ladi va ortiqcha energiyadan xoli bo‘lishga 
harakat qiladi, uni quyidagicha ifodalash mumkin: 
-ikkita proton va neytrondan (alfa parchalanish) kichik bo‘lakcha chiqaradi; -
yadroda proton neytronga aylanadi va teskarisi. Bunda beta zarracha chiqaradi, u 
elektronlar sifatida yoki uning teskari ishorali sherigi-antielektronlar; 
-yadrodan elektromagnit to‘lqin ko‘rinishida ortiqcha energiya chiqishi sodir 
bo‘ladi (gamma parchalanish). 
Bundan tashqari yadro protonlarni va neytronlarni nurlantirishi mumkin va 
to‘liq bo‘laklarga bo‘laklashi mumkin. Shunday qilib, radiatsiyaning har qanday 
turi va hosil bo‘lishi katta tezlikdagi (o‘nlab, yuzlab km/sek) yuqori energetik 

---

51
zarrachalar oqimidir. U organizmni bo‘g‘adi va hatto o‘ldiradi. 
Odam radiatsiya okeanida yashaydi deb aytadi soha olimlari. Hamma joyda 
tabiiy radioaktivlik mavjud. Uning miqdori hamma joyda bir xil bo‘lmasada ruxsat 
etiladigan me’yorlardan past. Shu joyda doimiy yashaydigan odamlar organizmi 
shu fonga ma’lum darajada moslashadi. 
Tabiatda ko‘zga ko‘rinmaydigan radiatsiya zarrachalari erda, suvda, havoda, 
materiallarda, kiyimlarda, binolarda, oziq-ovqatda taqinchoq, o‘yinchoqlarda 
doimo mavjud. Hatto odamning o‘zi ham ma’lum darajada radioaktivlikka ega, 
tanada kaliy, rubidiy va ularning izotoplari mavjud, organizmda radiaktiv 
parchalanish jarayoni bo‘lib turishi to‘g‘risida ham ma’lumotlar mavjud. 
Radiatsiyaning odam organizmiga ta’siri to‘qimalarni o‘zgarishi bilan 
belgilanadi, ular zararlanadi. Radiatsiyaning organizmga ta’sir jarayoni nurlanish 
deb tushuniladi. Bu shunday buzadigan kuchki uning ta’sirida to‘qimalar 
o‘zgaradi, ular DNK larini deformatsiyalaydi, buzadi va genetik zararlaydi. Bu 
buzilish jarayonini radiatsiyaning bitta zarrachasi harakatga tushirishi mumkin. 
Odam tirik ekan uning organizmida doimo ikkita qarama qarshi jarayon 
bo‘lib turadi: to‘qimalarni o‘lishi va yangilanish jarayonlari. Odam tanasida 
o‘rtacha 60 trillion to‘qimalar mavjudligi aytiladi. Ulardagi o‘lish va yangilanish 
doimiy jarayon hisoblanadi. To‘qimalardagi muvozanatni buzilishi odam 
tanasidagi to‘qimalarni o‘limi asosida ro‘y beradi. To‘qimalar tirikligini ta’minlab 
turish uni asosan kislorod bilan ta’minlash orqali bajariladi. Kislorodni tashuvchi 
bu qon. Qonning tarkibi murakkab qismlardan iborat, asosini qon hosil qiluvchi 
to‘qimalar tashkil etadi, uning asosi bu eritrotsitlar, leykotsitlar va trombotsitlardir.