|
bu to’liq bo’lmagan, rivojlanmagan, birtomonlama
haqiqat,
konkret haqiqat
esa, aksincha, to’liq, rivojlangan, ko’ptomonlama haqiqat.
Har qanday haqiqat, u bilish jarayonida rivojlanib borganligi sababli, abstraktlikni
ham, konkretlikni ham o’z ichiga oladi. Haqiqat o’z rivojining keyingi bosqichiga
nisbatan abstrakt va ilgarigi rivojlanish bosqichiga nisbatan konkretdir. Haqiqatga
darhol erishib bo’lmaydi; unga erishish bilishning qiyin, ko’p bosqichli jarayonidir.
Intuitiv bilish.
Insonning olamni bilish jarayoni uning sezgilari va ongi zo’r
berib ishlashini talab qilibgina qolmasdan, uning uzluksiz qizg’in g’ayrishuuriy
faoliyat ko’rsatishini ham taqozo etadi. Insonning g’ayrishuuriy bilish faoliyati
intuitiv bilish nomini oldi
,
intuitsiyaning o’zi esa bu bilish ob’ektining muayyan
sharoitda boshqacha yo’l bilan asoslab berish mumkin bo’lmagan xossalarini
bevosita, g’ayrimantiqiy tarzda haqiqat deb bilishdir.
Intuitsiya
sezgi va aql
harakatiga qarshi turmaydi, balki bilishning xissiy va ratsional jihatlari bilan
birgalikda chiqib ularni to’ldiradi. Inson biron-bir hodisani g’ayrishuuriy tarzda
oldindan sezgan oddiy, kundalik hayotda ham, olim bilib olinmagan jabhada uzoq
vaqt adashib toliqib yurganidan keyin to’satdan uning ko’z o’ngida
yorishish, insayt
sodir bo’lib, shu asnoda ilmiy kashfiyot yuzaga keladigan ilmiy-tadqiqot faoliyatida
ham intuitsiyaning roli juda kattadir.
XVII asrda R.Dekart
intellektual intuitsiya
haqida ta’limot yaratadi. Dekartning
fikricha, ilmiy bilish asosida yotgan boshlang’ich g’oyalarning haqiqatligi intuitiv
tarzda anglab yetiladi, bilish sub’ektining aqli bilan bevosita aniqlab olinadi. Intuitiv
bilimga o’z-o’zidan ravshanlik, aniqlik nisbat berilgan. Dekart intuitsiya inson
aqlining tug’ma qobiliyati, intuitivlik bilan ratsionallik bir-biri bilan bog’lik, lekin
intuitivlik birinchi o’rinda turadi va bilishning oliy shaklidir deb hisoblagan.
Intuitiv bilishning to’satdan, yorishish yo’li bilan paydo bo’lishi, natijaning
aniqligi, uni mavjud ma’lumotlardan chiqarib bo’lmasligi, muammo yechimining
137
to’g’riligiga ishonch va uni mantiqiy asoslash zarurligini tushunish xissi kabi o’ziga
xos belgilarini qayd etmoq lozim.
Geometriyada intuitsionizmni asoslab bergan Puankarening fikricha, bilish
jarayonida ijod qilish intuitsiyani, g’ayrishuuriy ishni albatta o’z ichiga oladi. Bilish
quyidagi bosqichlardan tarkib topadi: birinchi urinishda joyali hech nimaga erishib
bo’lmaydi, so’ngra ozdir-ko’pdir uzoqroq tanaffus boshlanadi, uning davomida
g’ayrishuuriy ish qilinadi, shundan keyin ongli ishning yangi bosqichi boshlanadi, u
ham natijasizdek tuyuladi, lekin to’satdan yorishish sodir bo’ladi, hal qiluvchi fikr
tug’iladi, so’nggi zaruriy bosqich vazifaning olingan yechimini tekshirib ko’rish.
G’ayrishuuriy intuitiv ish faqat undan oldin va undan keyin ongli ish bo’lgan
taqdirdagina samarali bo’lishi mumkin. Puankare bilish natijalarini ularning aniq
bo’lib tuyulishiga va intuitiv aniqligiga qaramay, albatta tekshirib ko’rish zarur deydi.
Intuitiv yorishish, tusmollab bilish tegishli muammoni hal qilishga olib kelgan
yo’llarni insonning o’zi aniq anglamagan holda o’z-o’zidan, bexosdan, to’satdan
amalga oshadi. Bunda turli kishilarda turli sharoitlarda intuitsiya ongdan turli
darajada uzoqlashgan bo’ladi. Intuitsiya olingan natijaning mazmuni, harakteri,
o’rganilayotgan hodisaning mohiyatiga qanchalik chuqur kirib borishi, sub’ekt uchun
shaxsiy ahamiyati boyicha o’zining individual xususiyatiga ega bo’ladi. Shu bilan
birga intuitsiya nafaqat hissiy bilishdan, nafaqat abstrakt mantiqiy bilishdan iborat.
Unda bilishning shu ikkala jihati mavjud, lekin ular doirasidan tashqariga chiquvchi
narsa ham borki, bu intuitsiyani shu shakllardan birontasiga ham mansub deb
qarashga imkon bermaydi. Shuning uchun hozirgi zamon bilish nazariyasida intuitiv
bilim hissiy bilishga ham, ratsional bilishga ham teng ahamiyatli bo’lgan o’rin
egallaydi.
Qadimdan
goyibona bilish
haqida ham turli fikrlar mavjud. G’oyibona bilish
inson bilishining shunday turiki, bunda kishi uzoq masofadan turib sodir bo’lgan yoki
bo’ladigan hodisa va voqeani bilish, his qilish, bu hodisa va voqeaning qanday sodir
bo’lishi unga ayon bo’ladi. Kishilar biron ishni qilmoqchi bo’lsalar, bu ishning
natijasi haqida oldindan „shunday bo’lishi kerak, bunga men qat’iy ishonaman“,
„shunday bo’ladij deb oylayman“ yoki „oldindan yuragim sezgandi“, „oyog’im
138
tortmagandi“, „negadir ko’nglim g’ash“ degan fikr-mulohazalarni aytishadi.
G’oyibona bilishning hozircha mexanizmi fanga ma’lum emas. Shu sababli,
ko’pincha, g’oyibona bilishni kishilar ilohiylashtirib, bunday bilish faqat aziz-
avliyolarga, alohida, g’ayritabiiy xususiyatlarga ega kishilarga xos, deb qarab
kelishmoqda.
Inson bilishini ijtimoiy hodisalar bilan bog’lanishiga ko’ra:
mifologik, diniy,
falsafiy, badiiy-estetik
bilishlarga ajratish ham mumkin, ular bilish sohalarining turli
tomonlarini tashkil qiladi
Do'stlaringiz bilan baham: |
