O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Ilmiy metodlar va metodologiya. 
Ma’lumki, har bir fan sohasida ilmiy 
izlanishlar olib boruvchi tadqiqotchi obektni o’rganishga kirishar ekan, 
o’rganayotgan predmet yoki hodisa haqidagi bilimlarga birdaniga ega bo’lmaydi. 
Buning uchun u predmet yoki hodisa ustida ma’lum davr ichida tinmay turli xil 
izlanish va tadqiqotlar olib borib, o’z tadqiqot jarayonida turli xil yo’llar, usullar va 
vositalardan foydalanadi, ruhiy va aqliy jarayonlarni kechiradi.Shundan keyingina 
o’zi tadqiqot olib borayotgan predmet yoki hodisa yuzasidan ma’lum yangi bilimlami 
hosil qilishi mumkin.
 
Tadqiqotchining o’z tadqiqoti jarayonida yangi bilimlarga erishish uchun 
qo’llaydigan turli xil usullari, yo’llari va vositalari ilmiy bilishning metodlari 
deyiladi. 
Ilmiy bilishning metodlari tadqiqotchining tadqiqot obektini bilishi uchun 
qo’llagan amaliy va nazariy faoliyat usullaridir. Bu metodlarning ilmiy bilishdagi 
vazifasi:tadqiqotchiga o’rgariayotgan predmet yoki hodisa haqida, uning tabiati va 
mohiyatini, ularni ifodalaydigan qonun va qonuniyatlami ochishda yordam berishdan, 
shu asosda tadqiqotning muvaffaqiyatli bo’lishini ta’minlashdan iboratdir. 
Ilmiy tadqiqot ishlarida tadqiqotning xarakteri va uning natijasida hosil bo’lgan 
yangi bilimlar tadqiqotchining o’z faoliyatida qanday metodlarni tanlaganiga, ulardan 
qanday foydalanganiga bog’liq. Tadqiqotchi tomonidan to’g’ri tanlangan metodlar 
tadqiqotning muvaffaqiyatli yakunlanishiga olib keladi. Aksincha, noto’g’ri 

---

140 
tanlangan yoki noto’g’ri qo’llangan metodlar tadqiqotchini o’z izlanishlarida boshi 
berk ko’chaga kiritib qoyib,tadqiqotining muvaffaqiyatsiz, samarasiz bo’lishiga olib 
kelishi mumkin. 
Ilmiy bilishda to’g’ri tanlangan metod shu metod yordamida qilingan ilmiy 
kashfiyotga nisbatan qimmatliroq ahamiyatga ega bo’lishi mumkin. Bunday metod 
bilan tadqiqotchi bir emas, balki bir necha ilmiy kashfiyotlar qilishi mumkin. 
Ilmiy bilish metodlarini o’rganish falsafada metodologiyaning paydo bo’lishiga 
olib keldi. Metodologiya ilmiy bilish metodlari haqidagi falsafiy ta’limot sifatida 
o’zida kishilar dunyoqarashi prinsiplarini, ularning bir butun amaliy va nazariy 
faoliyatlariga tadbiq etishni o’rganadi. 
Ular quyidagilar:
-
Ilmiy bilishning eng umumiy metodlari. 
-
Ilmiy bilishning empirik darajasiga oid umumiy metodlar. 
-
Ilmiy bilishning nazariy darajasiga oid umumiy metodlar. 
Ilmiy bilishning eng umumiy ilmiy-metodining o’ziga xos xususiyati shundan 
iboratki, u tadqiqotchilarning har qanday ongli amaliy va nazariy faoliyatida, hamma 
va har qanday ilmiy tadqiqot sohasida qo’llaniladi. 
Ilmiy bilishning empirik darajasiga oid umumiy ilmiy metodlari — bular 
ko’pchilik yoki bir guruh fan sohalarida qo’llaniladigan, ilmiy bilishning ‘empirik 
bosqichiga old bo’lgan mctodlardir. 
Ilmiy bilishning nazariy darajasiga oid umumiy ilmiy metodlar esa, ilmiy 
tadqiqotlaming nazariy bosqichda qo’llanadigan metodlardir. 
Ilmiy bilish ko’plab umumiy, xususiy va alohida konkret ilmiy metodlar 
yordamida vujudga keladi . Ilmiy bilishda metodlaming xilmaxil va ko’p bo’lishi 
insonning dunyoni bilib olish imkoniyatlarini yanada kengaytiradi va uni chuqurroq 
bilishga imkon beradi. 
Hozirgi zamon fanlarida ilmiy bilishning quyidagi metodlari mavjud: 
kuzatish
va 
eksperiment, analiz
va 
sintez,induksiya
va 
deduksiya, umumlashtirish, 
abstraktlashtirish
va 
konkretlashtirish, tarixiylik
va 
mantiqylik, ideallashtirish, 
modellashtirishva
shu kabilar. Ilmiy bilishning bu metodlari o’zaro chambarchas 

---

141 
bog’liq bo’lib, ular bilishning qaysi bosqichi va qaysi darajasida qo’llanishi, 
o’zlarining tabiati va xarakterlari bilan bir-birlaridan farq qiladi.