O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti

Etnik tasnif;
urug‘ qabila dinlari, millat dinlari, jaxon dinlari 

---

10 
TOTEMIZM
– Shimoliy Amerikada yashovchi Ojibva qabilasiga mansub 
alkonginlar tilidan olingan bo‘lib ―uning urug‘i‖ ma‘nosini bildiradi. Totem 
atamasi 1791 yil Dj. Long tomonidan ilmiy muomilaga kiritilgan. XIX-XX 
asrlarga kelib Dj Mak Lenan, Robertson Smit Frezerlar tomonidan keng tadqiq 
qilingan. Bugungi kunda e‘tiqodning ushbu shakli Avstraliyada, Xindistonda va 
Afrikaning bir qator hududlarida keng tarqalgan. Etnograf olim A. Zolotarevning 
tarificha ―totemizm – qarindoshlik munosabatlarining diniy anglashning dastlabki 
shaklidir‖ 
Ma‘lumki, odamlar tirikchiligi ibtidoiy jamiyatda dastlabki davrlarda tabiatda 
mavjud bo‘lgan o‘simliklarga va yovvoyi hayvonlarni ovlab ist‘emol qilishga 
bog‘liq edi. Ovchilar eng ko‘p ovlagan hayvon yoki qushlarni, jonivorlarni alohida 
hurmat qilganlar. Asta-sekin odamlar o‘z urug‘-avlodlari ana shunday hayvonlar 
bilan qon-qarindosh bo‘lgan, hatto shu hayvonlardan kelib chiqqanmiz deb, 
o‘ylaganlar. 
Totem hisoblangan hayvon yoki o‘simlik odamlar urug‘ining homiysi deb, 
totemning ―yordamiga‖ ko‘z tikkanlar, raqs sehri bilan, ba‘zan esa marosimlar 
qilish yo‘li bilan totemga ta‘sir qilish mumkin deb tasavvur qilganlar. Masalan, 

---

11 
maxsus marosimda totem hisoblangan hayvonni so‘yib, uning qoni va go‘shtidan 
tabarruk va muqaddas taom sifatida iste‘-mol etishgan. Bundan asosiy maksad 
totem bilan qon-qarindoshlikni yanada mustahkamlash bo‘lgan.
Totem bo‘lgan hayvon yoki qushlar, o‘simliklar turli mintaqalarda, turli 
urug‘larda turlicha bulgan. Ko‘pincha kenguru, tuyaqush, ayiq, sher, yo‘lbars, 
maymun, sigir, tog‘ echkisi, baliq, ilon, hakka, qaldirg‘och, fil, ho‘kiz, ot, xo‘roz, 
burgut, kiyik, musicha kabilar totem hisoblangan. Urug‘lar nomi totem bo‘lgan 
hayvon, qush yoki o‘simlik nomi bilan atalgan. Hozir avstraliyalik tub-joylik aholi 
urug‘lari kenguru, oq xo‘roz, qora ho‘kiz deb nomlanadi. Amerikadagi hindu 
urug‘lari Katta Ilon, Burgut ko‘z, Qora sirtlon kabi nomlar bilan atalgan.
Totem shamol, quyosh, yomg'ir, momaqaldiroq, suv, temir, hattoki alohida 
hayvonlar yoki o'simliklarning qismlari, masalan, kaplumbağa boshi, cho'chqaning 
oshqozoni, barglarning uchlari va boshqalar bo'lishi mumkin, lekin ko'pincha bu - 
hayvonlarning sinflari va boshqalaran umumiy foydalanilgan. Masalan, Shimoliy 
Amerikadagi Ojibva qabilasi 23 ta avloddan iborat bo'lib, ularning har biri o'z 
totemini maxsus hayvon (bo'ri, ayiq, qunduz, sazan, baqajon, o'rdak, ilon va 
boshqalar) deb hisoblaydi; Ganada anjir daraxti va makkajo'xori urug'i totem bo'lib 
xizmat qiladi. Totemizm ayniqsa gullab-yashnayotgan Avstraliyada, hatto butun 
tashqi tabiat ham mahalliy aholi totemlarining timsolidir. Shunday qilib, Gambir 
tog'idan kelgan avstraliyaliklar orasida yomg'ir, momaqaldiroq, chaqmoq, bulutlar, 
do'l qarg'a to'dasiga, ilonlar - baliq, muhrlar, ba'zi daraxt turlari ilon totemiga 
tegishli; Port Makkaydagi qabilalar orasida quyosh kanguroning totemini, oy 
alligator totemini anglatadi. 
O‘rta Osiyo xalqlari orasida ot, it, mushuk, laylak, musicha, qarg‘a, 
qaldirg‘och, ilon kabi hayvon va qushlar to‘g‘risida turli diniy mazmundagi 
rivoyatlar mavjudki, bu ham totemizm qoldig‘i hisoblanadi. 
Totem bilan bog‘liq bir qator urf-odatlari ham mavjud bo‘lib masalan, 
badanni totem qoni bilan ishqalash vaqt o'tishi bilan rang berish va shun ga 
o'xshash xarakatlar urf-odatlarga aylandi. Totemning g'ayritabiiy himoyasini 
qo'llashning muhim vositasi uning doimiy ravishda mavjudligi hisoblanadi. 

---

12 
Shuning uchun ko'pincha totem masalan, Formozaning tog'li hududlarida, ularning 
hujaliklarida ilon va qoplon bo'lgan yoki o'z uylarida ilonlarni ushlab turadigan 
Samoa orollari aholisinida saqlanib qolgan. Keyinchalik, hayvonlarni ma'badlarda 
saqlash va ularga ilohiy izzat-ikrom ko'rsatish uchun, masalan Misrda, odat paydo 
bo'ldi. Totem bilan aloqa qilishning eng muhim vositasi uning tanasini eyishdir 
(teofagiya, shuningdek, prospira, hamjamiyat). Vaqti-vaqti bilan nasl a'zolari totem 
hayvonini o'ldiradilar va tantanali ravishda, bir qator marosimlar va marosimlarga 
rioya qilgan holda, uni ko'pincha izsiz, suyaklari va ichaklari bilan iste'mol 
qiladilar.
Robertson Smit va Jevons vaqti-vaqti bilan totemni tatib ko'rish odati 
antropomorf xudolarga keyinchalik keltiriladigan qurbonliklarning prototipi va uni 
olib kelgan qurbonlarni o'zi eyish bilan birga olib borish odati deb hisoblashadi. 
Ba'zan diniy qotillik urf-odati totemni uning sinf a'zolarini o'ldirish misolida 
qo'rqitishga yoki totemning ruhini yaxshiroq dunyoga borishga majburlashga 
qaratilgan. Shunday qilib, Omaxa (Shimoliy Amerika) qabilasining qurt larning 
jinsida, agar qurtlar makkajo'xori maydonchasini suv bossa, ular bir necha 
qismlarga bo'linib, don bilan o'ralgan va keyin egan, chunki bu makkajo'xori 
dalasini bir yil davomida himoya qiladi. Yiliga bir marta Zuni qabilasi totem 
toshbaqalar uchun yurish-turish marosimini yuboradi, ular eng iliq tabriklardan 
so'ng, o'lib, go'sht va suyaklarni daryoga tashlab, abadiy hayotga qaytishlari uchun 
ularni dafn qilishadi. Avstraliyaning ikki tadqiqotchisi B. Spenser va Gyllen 
totemizmning 
yangi 
dalillarini-intitsuma 
marosimlarini 
topdilar. 
Ushbu 
marosimlarning barchasi bahor fasli, gullarni o'simliklar va hayvonlarning 
ko'payish davri boshida bo'lib, totem turlarining ko'pligiga sabab bo'ladi. 
marosimlar shu joyda har doim amalga oshiriladi, oila va totemlarga ruhlarining 
diyori, yo bir tosh yoki erga (individual xudolar va tasvirlar o'tish) bo'yicha uning 
sun'iy tasvir bo'lgan totemlarga, ma'lum bir vakili nomiga, deyarli har doim bir 
tantanali bilan qon totemistlar bir jabrlanuvchi bilan birga taqiqlangan totemni 
iste'mol qilish; shundan keyin odatda oziq-ovqat mahsulotlarida undan o'rtacha 
foydalanish ruxsat etiladi. 

---

13 
ANIMIZM
. Animizm tushunchasini fanga kiritgan ingliz etnografi va 
madaniyatshunosi Edvard Teylor ham buni umuman din taraqqiyotidagi dastlabki 
bosqich deb tushungan. Boshqa tomondan, u yuqori madaniyatli xalqlarning 
dunyoqarashida animistik vakilliklarning yanada rivojlanishini kuzatishga harakat 
qildi. Birinchi marta bu atamani nemis olimi G. E. Shtal ishlatgan. ―Theoria 
medica‖ (1708) asarida u animizmni o'zining jon haqidagi ta'limotini barcha 
hayotiy jarayonlarning asosi bo'lgan shaxsiy hayot printsipi deb atagan. Teylorning 
ta'kidlashicha, animizm - bu "dinning minimal darajasi", ya'ni uning fikriga ko'ra, 
har qanday din eng ibtidoiydan eng rivojlangangacha - animistik qarashlardan 
kelib chiqadi. Biroq, to'plangan ma'lumotlar bir qator yangi, preanimistik yoki pre-
animistik tendentsiyalarni keltirib chiqardi, ularga ko'ra, animizm davri sehrgarlik 
asridan oldin bo'lgan (J. Fraser) degan fikrlar bor. Animizm davri, barcha 
tabiatning animatsiyasi (R. Marett, L. Ya. Sternberg) va ibtidoiy prelogik tasavvur 
(L. Levi-Bruhl) davridir degan nazariyalar yaratilgan.
Animizm jamiyatda qachon va qaerda ana shunday tasavvurlar paydo bo‘lgan 
bo‘lsa, o‘sha joyda va davrda kelib chiqqan dindir. Animizm bundan 40-30 ming 
yil ilgari paydo bo‘lgan.