Boshqaruvda mehnat munosabatlari

BOSHQARUVDA MEHNAT MUNOSABATLARI ETIKASI
Boshkaruv xar kanday jamiyatga xos bulgan, yashash va mexnat kilish extiyojlaridan kelib chikadigan faoliyat bulib, bundan kuzlangan asosiy maksad xalkning moddiy va ma’naviy extiyojlarini kondirish uchun ishlab chikarishni va shu katori barcha ijtimoiy munosabatlarni tarakkiy ettirishdan iborat.
Ta’lim muassasalaridagi ijtimoiy-psixologik muxit jamoaning shaxslararo munosabatlardan konikishi va konikmasligi bilan belgilanadi. Ijtimoiy-psixologik muxit xodimlarning xissiyotlari va kayfiyatlarida ifodalanadigan Uzaro ta’sirlar singari barcha xolatlar majmuasini aks ettiradi.
Ta’lim muassasalarini boshkarishda jamoa a’zolarining individual psixologik xususiyatlari, shaxsiy sifatlarining \ar tomonlama rivojlanishi va ularning uzaro

munosabatlarining muvofiklashtirilishi muxim axamiyat kasb etadi. CHuyki, ta’lim muassasasining muvaffakiyati, maksadga erishishdagi natijalarning samaradorligi kup jixatdan jamoa a’zolari munosabatlarining takomillashuv darajasiga, ta’lim muassasasidagi “ijtimoiy mikroiklim”ning soglom bulishiga boglivdir. Mazkur jamoa a’zosi bulgan shaxsning muxim ma’naviy sifatlaridan xisoblangan axlokiy ong, xissiyot va xulkni shakllantirish, vatanparvarlik, vatanga muxabbat, insonparvarlik, ongli intizom va boshka tuygularni tarkib toptirish soglom ruxiy muxitning vujudga kelishida muxim axamiyat kasb etadi.
Jamoatchilik faoliyati shaxsning xususiyatlari sifatida namoyon buladi xamda inson va jamiyat manfaatlarini, maksadlarining birdamligini ifodalaydi. U uz tarkibiga mexnat va jamoatchilik faolligi, burch va javobgarlik tuygusi, dustlik, xamkorlik, uzaro yordam, jamoa va butun jamiyat manfaatlari yulida boshkalarga va uziga talabchanlik tuygularini kamrab oladi. Jamoada soglom muxitni vujudga keltirishning yana bir muxim xossasi mexnatga mas’uliyat bilan karash fazilatlarini shakllantirishdir. Etika (axlok) deyilganda ijtimoiy xayot jarayonida ruyobga chikariladigan universal va uziga xos axlokiy talablar va xulk-atvor me’yorlari tizimi nazarda tutiladi. SHunday ekan, axlokning muxim tarkibiy kismlaridan bulgan mexnatga mas’uliyatli munosabatning asosiy belgilari begarazlik, mexnat majburiyatlariga ongli, mas’uliyatli yondashish, intizomlilik, ijodiy izlanish, tashabbus, faoliyat natijalarini oldindan kura bilish va mustakil karor kabul kilish, jamoatchilik xamkorligi, dustona yordam kursatishga tayyorlik, xodimlarning kadr-kimmati va uzaro xurmat tuygusini rivojlantirish xisoblanadi. Axlokning yana bir xislati ongli intizomdir. Ongli intizom axlokning tarkibiy kismi bulib, davlat va jamoatchilik majburiyatlarini tupa bajarish xamda ijtimoiy xayotda insonlarga begaraz yordam kursatish va barcha xatti- xarakatlarni umumiy kabul kilingan me’yorlar doirasida amalga oshirishdir.
Insonning mexnat jamoasidagi xulki ijtimoiy me’yorlar asosiga kuriladi. Ijtimoiy me’yorlar shaxe urnini belgilash va vaziyatni tanlash maksadlariga xizmat kiladi xamda xulshad nazorat kilishni ta’minlaydi, bu bilan mazkur gurux doirasida shaxsning uzaro ta’sir faoliyatini tartibga soladi. X^aR bir mexnat jamoasida tarkib topgan an’ana va ijtimoiy me’yorlar xodim xulkini tartibga solishda muxim axamiyat kasb etadi. Bunga esa jamoada tarbiyaviy ishlarni olib borish orkali erishiladi. Xodimning bu me’yorlarni kanchalik tushunishi, unga rioya kilishi uning mexnat samaradorligiga ta’sir kiladi. Ta’lim muassasasidagi xar bir pedagogik xodimning uz vazifasini kanday bajarishiga karab uning maxorati, kobiliyati, malakasi va bilimi xakida xul osa chikarish mumkin.
Ta’lim muassasasida tarkib topgan an’ana va kasbiy faoliyat me’yorlari shu jamoa raxbari, pedagogik xodimlar va mutaxassislarning kasbiy faoliyat sifatlari xakida xulosa chikarish imkonini beradi. Bu me’yorlar xar doim xam ijtimoiy me’yorlarga mos kelavermaydi. Mazkur me’yorlarda kupincha ma’lum bir jamoagagina xos karashlarga oid tajriba mustaxkamlanadi, shuning uchun xam bu tajriba mazkur mexnat jamoasida amal kiladi va kutilgan natijalarni beradi. Jamoada tarkib topgan ijodiy an’ana va kasb me’yorlari yangi kelgan pedagogik xodimning muassasa sharoitiga tez moslashishi uchun yordam beradi, agar salbiy xususiyatlarga ega bulgan an’analar bulsa turli ixtiloflarning kelib chikishiga va xodimlarning kunimsizligiga xam sabab bulishi mumkin.
Raxbar xar doim mexnatga ijodiy munosabatda bulishga ta’sir etadigan sub’ektiv xamda ob’ektiv omillarga e’tibor berishi kerak. SHaxsga turli vositalar orkali tarbiyaviy ta’sir kursatiladi. Bunday vositalardan biri ta’lim muassasasi raxbarining shaxsiy namunasi va obrusidir. Raxbar shaxsi kanchalik yetuk bulsa (bilimi, muomalasi, xodimlarga mexribonligi, suzi ustidan chika olishi, barcha munosabatlari), uning xodimlarga tarbiyaviy ta’siri shunchalik samarali buladi. Ta’lim muassasasida raxbar tashkiliy ishlar markazida turadi. SHuning uchun xam raxbar uz kul ostidagi xodimlariga shaxsiy namuna bulishi uchun axlokiy sifatlarni yaxshi uzlashtirgan va uzida shakllantirgan bulishi kerak. Bular uning uz faoliyatini tashkil etishida, mexnatga bulgan munosabatida, xodimlar bilan bulgan mulokot jarayonida, umuman olganda barcha munosabatlarida namoyon buladi.
Ta’lim muassasalarida pedagogik xodimlarning pedagogik faoliyati ularning axlokiy me’yorlarni, xulk-atvor koidalarini bajaryshi va uzining atrofidagi tashki mu xit bilan (xamkasblari, ukuvchilar va boshka xodimlar bilan) uzaro munosabatlarni yaxshilash va mustaxkamlash, mulokot jarayonini tashkil etishi bilan uzviy boglik. Axlokiy me’yorlar umuminsoniy me’yorlarga va xulk-atvor koidalariga asoslanadi, lekin uzining ayrim fark kiluvchi xususiyatlariga xam ega. Pedagogik faoliyat jarayonida shaxslararo uzaro munosabatlarning uziga xos xususiyatlarini xisobga olish kerak buladi.
Ta’lim muassasalarida shaxslararo munosabatlar jamoa a’zolari urtasidagi ob’ektiv alokalarni va uzaro ta’sir etish shakllarini ifodalab, ular rasmiy va norasmiy turlarga bulinadi va uz navbatida munosabatlarni xizmat munosabatlari va shaxsiy munosabatlarga ajratish mumkin. Ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish va takomillashtirish bilan boglik bulgan, ya’ni pedagogik faoliyat yunalishidagi munosabatlarni xizmat munosabatlari deb atashimiz mumkin. SHaxsiy extiyoj va shaxsiy ishlar bilan boglik bulgan munosabatlar shaxsiy mu nosabatl ardir.
Psixologiyada shaxslararo munosabatlarni tavsiflashda ularning uch tarkibiy kismi, ya’ni uchta asosiy komponentlari k5fsatib utiladi: xulkiy, emosional va bilish komponentlari.
Xulkiy komponentlar - sa’i-xarakat, kilik, mimika, imo- ishora, nutk va boshka inson xulki bilan boglik munosabatlar.
Emosional komponentlar - emosional kechinmalar bilan boglik bulgan munosabatlar.
Bilish komponenta - boshkalarni va uz-uzini bilishga karatilgan psixik jarayonlar: sezgi, idrok, tasavvur, xotira, tafakkur, xayol va x*k.
Ta’lim muassasalarida boshkaruv faoliyatini tashkil etishda xulk komponenta yetakchi bulib, shaxslararo munosabatlarni tartibga solib turadi. Norasmiy munosabatlarda esa emosional komponent tartibga soluvchi funksiyani bajaradi. SHaxslararo munosabatlar mulokot jarayonida paydo buladi va rivojlanadi. Mulokot xam axborotli, xam predmetli uzaro ta’sir kursatishdir. Uzaro ta’sir kursatish, mulokot, birgalikdagi faoliyatda shaxslararo munosabatlarda paydo buladi va shakllanadi. Ular keng kulamdagi psixik xodisalarni: insonlarning bir-birini idrok kilishi va tushunishi, shaxslararo jozibadorlik (uziga tortish, moyillik, simpatiya), uzaro ta’sir etishni ifodalaydi. Mulokot jarayonida eng avvalo, salomlashish muxim axamiyat kasb etadi, agarda mulokot ishtirokchilari birinchi marta mulokotda bulayotgan bulsa, albatta uzining kimligini aytishi, ya’ni uzini tanishtirishi zarur xisoblanadi. SHuningdek, mulokot kanday tashkil etilishiga kura eshitish. va suxbatlashish, tankidni kabul kilish koidalarini va shuningdek, telefonda gaplashish odobini bilish mulokot jarayoniga xamda mulokotdan kuzlangan maksadga erishishga uz ta’sirini kursatadi.
Umumiy xolda oddiy kurinishga ega bulgan shaxslararo mulokot jarayoni aslida murakkab jarayon bulib, inson uz xayoti davomida urganib boradi. Mulokotning psixologik jixatdan murakkab xususiyatlarga ega ekanligini B.F.Parыgin kuyidagicha ta’riflaydi: “Mulokot shu darajada kup kirrali jarayonki, u bir vaktning uzida individlarning uzaro ta’sir jarayonini, individlar urtasidagi axborot almashinuvi jarayonini, bir- birlariga xamdardlik bildirish jarayonini, shaxslarning uzaro bir-birlarini tushu nish jarayonlarini uz ichiga oladi”.
Mulokotda shaxslararo axborotlar, bilimlar, goyalar, fikrlar almashinuvi jarayoni vujudga kelib, bu ma’lumotlar almashinuvi jarayoni, ya’ni mulokotning kommunikativ jarayoni deyiladi. Mazkur jarayonda asosiy vosita nutk bulib, asosiy e’tiborni nutkga karatish zarur buladi. Ogzaki nutk dialogik va monologik turlarga bulinadi. Dialogik nutkning mazmuni, mulokotga kirishayotgan shaxslarning shaxsiy kizikishlari, karashlari, bir-birlariga bulgan munosabatlar uzaro boglik buladi. Monologik nutk esa bir shaxsning boshka shaxsga yoki guruxga nisbatan murojaati bulib, unga nisbatan grammatik konun-koidalarga amal kilish, fikrlarning anik va tushunarli bulishi kabi bir kator shartlar kuyiladi.
Mulokotning interaktiv tomoni xam mavjud bulib, bunda mulokotga kirishuvchi tomonlarning xulk-atvorlariga uzaro

ta’sir jarayoni vujudga keladi. Mulokotga kirishuvchi tomonlarning bir-birlarini idrok etishlari va tushunishlari bilan foglik bulgan murakkab psixologik jarayon mulokotning perseptiv tomoni xisoblanadi. Umuman olganda xar bir mulokot turining maksad va vazifasi, u³ konun-koidalari, ta’sir usullari va yul-yurikdari borki, ularni bilish doimo mulokotda buladigan xar bir inson uchun zarur xisoblanadi.
A 4. 8. BOSHKARUV DA MOTIVLASHTIRISH VA MOTIVLASHTIRISH NAZARIYA LARI
Motivlashtirish - bu ma’lum extiyojlardan kelib chikib, kishilar faoliyatini psixologik ta’sir etish yullari bilan maksadga muvofik yunaltirishdir. Ta’lim muassasasi faoliyatini tashkil etishda motivlashtirish, tashabbuslarni ishlab chikish va taxlil kilish uchun sharoitlar yaratish, barcha tarkibiy kiyem va bulimlarning faoliyatini muvofiklashtirish, ijtimoiy amaliyot va ta’lim extiyojlaridan kelib chikkan xolda natijalarning samaradorligini taxlil kilishni xamkorlikda tashkil etish, davlat talablari asosida pedagoglarni kayta tayyorlash va malakasini oshirish orkali amalga oshiriladi.
Ta’lim muassasalarini boshkarishda motivlashtirish juda muxim axamiyat kasb etadi, ta’lim muassasalarida nafakat pedagogik xodimlar, balki ukuvchilarning faoliyatini xam muvofiklashtirish, davlat va jamiyat, shaxe, fan va ishlab chikarish extiyojlaridan kelib chikkan xolda motivlashtirish zarur xisoblanadi. Motivlashtirish ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarining xatti-xarakatlariga yunalish beradi, erishish zarur bulgan maksadlarni belgilaydi. Motivlashtirish pedagogik xodimlar va u^U^vchilaR^ning xamkorlikdagi faoliyatlarini, ta’lim muassasasi faoliyatini rivojlantirish va takomillashtirish yunalishida xarakatga keltiruvchi dinamik jarayon xisoblanadi.
Motivlashtirish jarayonida inson extiyojlari yoki jamoa a’zolarining umumiy manfaatlarini ifodalovchi extiyojparni inobatga olish zarur xisoblanadi, chunki motivlashtirish extiyojlarning kondirilishi asosida amalga oshiriladi.
Extiyoj insonlarni ma’lum bir faoliyatga yunaltiruvchi omillar bulib, ularni jismoniy yoki akliy mexnatga, shuningdek, dam olish, bilim olish, xunar urganish, umuman olganda yashash uchun kurashishga chorlaydi. Inson extiyojlari turli xil bulib, ularning psixologik xususiyatlariga, ya’ni odati, didi va kayfiyati, yoshi va sogligi, jinsi, oilaviy axvoli, mexnat kilish va yashash sharoitlariga xam boglik buladi. Masalan, ta’lim muassasasidagi keksa yoshli pedagog bilan yangi oila kurgan yoki uylanmagan pedagogning, ukituvchi bilan ukuvchining, raxbar bilan xodimning extiyojlari bir-biridan tubdan fark kiladi. Ixtiyoriy insonning extiyojlari uzgaruvchan bulib, yashash va mexnat kilish sharoitlari uzgarib, rivojlanib borgan sari extiyojlar xam ortib boradi. Masalan, extiyojlarning ortib borishini endigina bir xonali uyga ega bulgan kishida ma’lum vakt davomida zamonaviy ta’mirlash yoki kup xonali uyga ega bulish extiyoji, bir kavatli xovli-joyga ega bulgan kishida, ikki kavatli kilib kurish maksadining vujudga kelishida va boshka xolatlarda kurishimiz mumkin. Inson usib- ulgayib, ijtimoiy-iktisodiy shart-sharoitlar rivojlanib, tarakkiy etib borar ekan, barcha extiyojlar xam ularga uzviy boglik xolda ortib boraveradi.
Inson xayotida mavjud bulgan xilma-xil extiyojlarni kondirish uchun turli xil faoliyatlarni tashkil etish va mazkur faoliyatni muvofiklashtirish uchun boshkaruv faoliyatini amalga oshirish va unda motivlashtirish muxim axamiyat kasb etadi. Motivlashtirish jarayoni mavjud extiyojlarga konikish xosil kilish uchun, ya’ni extiyojlarning kondirilishi uchun maksadni belgilash va unga erishish uchun xarakat kilishdan boshlanadi. Mazkur jarayonda extiyojning kondirilish darajasi ishtirokchilarning muayyan faoliyatining xolatini belgilaydi.
Ta’lim muassasalarida boshkaruv faoliyati jarayonida motivlashtirish pedagogik xodimlarning xamda ukuvchilarning xamkorlikdagi faoliyatini, ya’ni ta’lim-tarbiya jarayonini ilmiy asosda tashkil etish xamda yukori natijalarga erishish jarayonida ularning kobiliyatlarini rivojlantirishga undashni bildiradi.
Motivlashtirishning ruxiy va tashkiliy iktisodiy yunalishdagi turli nazariyalarini ikki guruxga bulish mumkin:

1. 
   Motivlashtirishning mazmunli nazariyasi, u kishilarni boshkacha emas, aynan shunday ishlashga majbur kiladigan shaxsning ichki ruxiy faoliyatining identifikasiyasiga asoslanadi (bu A.Maslou va F.Gersberg va boshkalar termini).
   

2_? Motivlashtirishning prosessu al nazariyasi - juda xam zamonaviy uslublardan biri bulib, kishilar uzini bilishi va tarbiya ma’nosida uzlarini kanday tutishlariga asoslanadi (bu Porter-Loularning kutish nazariyasi, odillik nazariyasi va motivlash modellaridir). Sanab utalgan nazariyalar ba’zi masalalarda bir-biridan fark kilsada, ular bir-birini inkor etmaydi .

Р.Валижонов ва бошкалар. Менежмент асослари. Т., “Шарк”, 2002 йил, 122 бет.
Amerikalik psixolog A. Maslou inson xayotidagi mavjud extiyojlardan beshta asosiylarini ajratib kursatadi (14-shakl).

Maslou nazariyasi buyicha barcha extiyojlarni kat’iy iyerarxiya strukturasi buyicha joylashtirish mumkin. U kuyi darajadagi extiyojlarni kondirishni talab kiladi, uz navbatida inson xulkiga ta’sir kursatadi, yukori darajadagi extiyojlar esa asta-sekin ta’sir kursatadi.
Birlamchi extiyojlar - bu insonning xayotiy faoliyatini ta’minlash uchun zarur bulgan extiyojlar. A.Maelouning fikricha, inson, eng avvalo ana shu extiyojlarini kondirish uchun ishlaydi. Birlamchi extiyojlar xisoblangan ozik-ovkatga, kiyim- kechakka, uy-joyga, uykuga bulgan extiyoj kondirilsa, boshka darajadagi extiyojlar xam asta-sekin axamiyat kasb etib boradi. YUkorida aytganimizdek, birlamchi extiyojlar kondirilgach, boshka zaruriyatlar kishilarni yukori darajadagi extiyojlarga karab xarakat kilishga majbur kiladi. Lekin, insonning barcha extiyojlarni xech kachon tula-tukis kondirish imkoniyati bulmaydi. SHu sababli extiyojlarga asoslangan motivasiya jarayoni mavjuddir.
Mak Klellandning extiyojli nazariyasi. Bu nazariyada asosiy e’tibor yukori darajadagi extiyojlarga karatiladi, ularga xokimiyat, muvaffakiyat, mansublik kiradi. X,okimiyat extiyoji - boshka odamlarga ta’sir kursatishga xoxish, bu albatga xokimiyatga intilish emas, balki uz ta’sirini kursatish extiyoji. Muvaffakiyatga bulgan extiyoj ma’lum bir vazifani muvaffakiyat bilan bajarish orkali amalga oshiriladi. Mansublik extiyoji Maslou nazariyasiga uxshash bulib birga ishlaydigan xodimlar, tanishlar xuzurida bulishi, dustona munosabatlar urnatishdan manfaatdorlikni ifodalaydi .
Frederik Gersbergning motivasiya nazariyasi boisiy tozalanish (motivasionnaya gigiyena) deb yuritilib, uning asosida konikish keltiruvchi mexnat ruxiy soglom bulishga xam xamkorlik kursatadi degan fikr yotadi.
Agar ish joyi iflos, korongi, kurimsiz bulsa bu mexnatga intilishni kamaytiradi. Agar ish joyi toza, ergonometrik nuktai nazardan benukson bulsa, mexnatga anik ifodalangan
R.Valijonov va boshkalar. Menejment asoslari. T., “SHark”, 2002 yil, 123 bet.
141
motivlar paydo buladi. Gersberg bu omillarni “gigiyenik” omillarga oid deb xisoblaydi¹.
Motivlashtirishda amerikalik psixolog V.Vrum tomonidan 1964 yylda ishlab chikilgan kutish nazariyasi xam muxim axamiyat kasb etib, mexnatning natijasini kutish, ya’ni mexnat xarajatlari bilan olingan natija urtasidagi farkni, foydani kutish, natija bilan ragbatlantirish 5F^tasiD^agi farkni kutish, bu yerda ragbatlantirish mexnat natijasidan konikish yoki konikmaslikni bildiradi. YA’ni, kutilgan natijaga erishish motivasiyaning xolatini belgilaydi, raxbarlar tomonidan mexnati natijalariga kura xodimlarning uz vaktida ragbatlantirilib borishi motivasiyani kuchaytiradi va x. k.
Umuman olganda ta’lim muassasalarida pedagogik xodimlarni motivlashtirish (raxbarlar va buysunuvchilar) - bu usul xodimlarning boshkaruv jarayonida keng mikyosda ishtirok etishiga asoslangan bulib, uni kullash orkali soglom ijtimoiy-ruxiy muxit yaratiladi. Bunda ijtimoiy-psixologik metodlar mexnat faolligini oshirishga karatilgan bulib, u xodimlarning ma’naviy va ijtimoiy xulkiga ta’sir etish orkali amalga oshiriladi.
4.9.UMUMIY URTA TA’LIM MUASSASALARINI BOSHKARISHDA AXBOROT VA KOMMUNIKASIYA
Boshkaruv sub’ekti tashkiliy strukturalari urtasidagi alokalarni ta’minlovchi, ta’lim muassasasining turli xizmatlarini (ijtimoiy, psixologik va b.) amalga oshiruvchi, ta’lim-tarbiyaviy jarayonlarni muntazam tadkik kilishda kullab-kuvvatlangan, ma’kullangan, pedagogik xodimlar, turli xizmatlar uR^tasiD^a axborot almashinuvini ta’minlovchi tizimni joriy etish eng muxim shartlardan biri xisoblanadi.
Axborot - bu ta’lim muassasalarini boshkaruv jarayonida pedagogik xodimlar va ukuvchilar faoliyatini tashkil etish va ularni muvofiklashtirishda, ta’lim jarayonini ilmiy asosda tashkil etish xamda ta’lim samaradorligini oshirishda uziga xos, turli xil yangiliklarni uz ichiga olgan ma’lumot va xabarlardan iborat bulib, ishonchli va zarur axborotlar raxbarlik faoliyatida muxim axamiyat kasb etadi.