O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Navoiy kon-metallurgiya kombinati Navoiy davlat konchilik instituti

GAZOANALIZATORNI ISHLATISHGA TAYYORLASH

1. 
   Gazoanalizatorni o‘ralgan qopidan ajratib olamiz. Agar gazoanalizator sovuq xonadan issiq xonaga o‘tkazilsa, 2 soat oralig‘ida gazoanalizatorning xona haroratida qizib olishiga imkon berish kerak.
   
2. 
   O‘lchov bloki va o‘lchash o‘zgartirgichini ulanish kabellari bilan ulash. Tahlil qilinayotgan muhit moyning bug‘lari, mexanik changning tarkibli ekanligidan dalolat bergan holda ularni bartaraf qilish bo‘yicha choralarni qabul qilish kerak.
   
3. 
   Kerak bo‘lsa, 3.2.3. p ga muvofiq ijro mexanizmlarini yoki boshqa qurilmalarni chiqish qurilmalarining raz’yomlar klemmalariga ulash kerak bo‘ladi.
   
4. 
   Dasturiy ta’minoti bilan disk bilan gazoanalizatorni butlashda uni kompyuterga o‘rnatish kerak. Gazoanalizatorni kompyuterning ozod USB-portiga yoki SOM-portiga muvofiq tushadigan ulash kabellari bilan ulanadi. Kerak bo‘lganda gazoanalizatorni RS-485 interfeysi bo‘yicha “RS-485” raz’yomining klemmalariga aloqa chizig‘iga olib borib 3.2.3. p. bo‘yicha ulanadi.
   
5. 
   Gazoanalizatorni 220 V 50 Gs tarmog‘iga ulanadi va «Tarmoq» tugmasi bosiladi.
   
6. 
   Gazoanalizatorni ulaganda uning ekranida ichki dasturiy ta’minotining avlodi namoyon bo‘ladi, 5.1 – rasmga qarang.
   

5.1 – rasm. Ichki dasturiy ta’minotning indikatsiyasi.

7. 
   5 soniya davomida gazoanalizator o‘zi sinovdan o‘tkazishni amalga oshiradi. Gazoanalizatorning ichki nosozliklari bo‘lganda indikatorda nosozlikning raqami aks etadi va ovozli signal tarqatiladi. O‘zi muvaffaqiyatli sinovdan o‘tishi va yuklanishning tugallanganligidan keyin indikatorda o‘lchovning joriy qiymati aks etadi. Gazoanalizatorning ishida sinovdan o‘tishning nosozligini va boshqa xatoliklarni topib o‘qish 7 bo‘limda keltirilgan.
   
8. 
   Gazoanalizatorni ishlatib bo‘lgandan keyin uni «Tarmoq» tugmasi bilan o‘chiriladi va tarmoq kabelini 220 V 50 Gs tarmog‘idan uzib qo‘yiladi.
   
9. 
   Buyumning texnik tavsifi tasdiqlash uchun gazoanalizatorni har yili tekshirib turish kerak.
   
10. 
    Ishlab chiqaruvchi zavodda gazoanalizatorning xizmat ko‘rsatish har yili amalga oshirish tavsiya qilinadi.
    

GAZOANALIZATORNING ISH REJIMI VA SOZLASH

11. 
    Umumiy ma’lumot
    

Gazoanalizatorni ishlatishda uning ish ko‘rsatishi rejimlarning birida amalga oshiriladi: ISH yoki SOZLOV. Gazoanalizator ulanib o‘zini diagnostika qilgandan keyin ISH rejimiga o‘tadi. Ish rejimiga bog‘liq bo‘lmagan holda gazoanalizator to‘yinish o‘lchov o‘zgartirgichining so‘rovni bajarib turadi, o‘lchovlarning qayd qilinishini bajaradi, saqlab turadigan raqamli interfeyslardan istalgani bo‘yicha ma’lumot almashinish amalga oshiriladi, chiqish qurilmalarini boshqaradi: rele. Agar o‘zi diagnostika qilingandan keyin yoki ish jarayonida “criterr” ma’lumoti namoyon bo‘ladi.

Gazoanalizator bilan kelgusi ishlashining iloji yo‘q va gazoanalizator ta’mirga muxtoj. Agar ish jarayonida gazoanalizator “noconf” ma’lumotini namoyon qilsa – gazoanalizatorni 6.3.2.6 bilan muvofiq zavod sozlamalariga qaytarish kerak bo‘ladi.

12. 
    ISH rejimi
    

Rejim “ISH” rejimi asosiy ishlatiladigan rejimlardan hisoblanadi. Ushbu rejimda “To‘yinish” indikatorida tahlil qilinayotgan muhitning mg/m³yoki to‘yinganlikning qayta hisoblangan qiymatida ppm larda uglerod oksidining joriy massali to‘yinganlik qiymati aks etadi.“To‘yinishning birliklari” svetodiodlari uglerod oksidining to‘yinganligini aks etuvchi joriy birliklarni namoyon qiladi. “Chiqishlar” svetodiodlari chiqish relesining – yopiq/ochiq joriy holatini aks etadi. “Boshqaruv kanallari” svetodiodlari tanlangan boshqaruv kanalini aks etadi, bunda “Parametr” indikatorida holati aks etadi. “Parametr” indikatori boshqaruv kanalining ishlash rejimini aks etadi.

Bajarilgan ish natijalari bo‘yicha hisobot tuziladi.

NAZORAT SAVOLLARI:

1. 
   «Zaharli moddalar» termini tushunchasiga izoh bering?
   
2. 
   Gazoanalizatorning ish prinsipi nimaga asoslangan?
   
3. 
   Indikatorli quvurning harakat prinsipi va vazifasi.
   
4. 
   Organizmga zararli moddalarning harakatini aniqlovchi faktorlarni ayting?
   
5. 
   PDK nima?
   
6. 
   PDK yuqori bo‘lishi nimasi bilan xavfli?
   

5 - tajriba ishi
Mavzu: Muhitning radioaktiv ifloslanganlik darajasini aniqlash

Ishning maqsadi: Radioaktiv nurlanishlarni shikastlovchi ta’siri oldini olish metodlarini, radioaktiv yemirilish qonunlarini o‘rganish.
Kerakli asbob va anjomlar: SRP-2 radiometri, radioaktiv preparat.

Nazariy qism

Radioaktiv moddalar ma’lum xususiy xossalarga ega bo‘lib, inson organizmiga ta’sir qilishi natijasida xavfli vaziyat vujudga kelishi mumkin. Radioaktiv moddalarning eng xavfli tomoni shundaki, uning ta’sirini inson organizmidagi sezish organlari sezmaydi. Ya’ni inson radioaktiv nurlar ta’sirida uzoq vaqt ishlashiga qaramasdan ularning zararli ta’sirlarini mutlaqo sezmasligi mumkin. Shuning uchun ham radioaktiv moddalar bilan ishlaganda, ayniqsa, o‘ta ehtiyotkor bo‘lish kerak. Inson organizmining radioaktiv nurlanish ichki va tashqi bo‘lishi mumkin.

Tashqi tomondan nurlanish ma’lum tashqi nurlanuvchi manba ta’sirida kechganligi sababli, tarqalayotgan nurlarning kirib borish kuchi katta ahamiyatga ega. Kirib borish kuchi yuqori bo‘lgan nurlarning organizmga zarari ham kuchliroq bo‘ladi.

Radioaktiv moddalar ma’lum xususiy xossaga ega bo‘lib, inson organizmiga ta’sir qilish natijasida xavfli vaziyat vujudga kelishi mumkin.

Avvalo o‘tuvchi (singuvchi) radiatsiya nurlanish kasalligiga olib kelishi mumkin. Buni ko‘pincha "oq qon" kasalligi deb ham ataladi. Bu juda og‘ir kasallik bo‘lib, uning 4 darajasi bor.

1.Birinchi darajasi (engil darajasi 100-200R) yashirin davri 2-3 hafta davom etishi mumkin. Organizmning bo‘shashishi, boshning og‘rishi, ko‘krak qafasining siqilishi, ko‘p terlash, vaqti-vaqti bilan haroratning ko‘tarilishi, ishtahaning bo‘g‘ilishi kuzatiladi. Qonda leykotsitlar soni kamayadi. Nurlanish kasalligining birinchi darajasida tegishli muolajalardan so‘ng tuzalib ketadi.

2. Ikkinchi (o‘rta) darajasi (200-400 R) yashirin davri bir hafta davom etib, asab sistemasi ishining buzilishi , bosh og‘rishi, bosh aylanishi , tez-tez qayt qilish, ichning surilishi, haroratning ko‘tarilishi kuzatiladi. Qon tarkibidagi leykotsitlar soni yarmidan ko‘p miqdorda kamayadi. Aktiv muolaja qilinsa 1,5-2 oyda tuzalib ketishi mumkin nurlanishning bu darajasi 20% gacha o‘lim bilan tugashi mumkin.

3. Uchinchi (og‘ir) darajasi 400-600 R, yashirin davri bir necha soat davom etadi. Bunda umumuy holat og‘irlashadi, kuchli bosh og‘irligi, qayt qilish, qonli ish surish, ayrim hollarda xushdan ketish, shilliq pardalarning qonashi, qon tarkibida leykotsit, so‘ngroq trombotsidlar miqdorining tez kamayib ketishi kuzatiladi. Organizmning himoya imkoniyatlari pasayib ketishi natijasida turli infeksion kasalliklarga olib kelishi mumkin. Muolajalardan so‘ng 5 oyda tuzalishi mumkin, halokat 50% atrofida.

4. To‘rtinchi (juda og‘ir) darajasi 600 R dan ortiq. Bunday nurlanish juda og‘ir keladi. 100% o‘lim bilan tugaydi.

Atrof muhitga, aholiga ta’sir etadigan radioaktiv nurlarni va xavfsizligini ta’minlash va aniqlash uchun NRB-76/87 mavjud. Bu normada radioaktiv moddalar bilan 2 ta kategoriyaga bo‘linadi.

1. 
   Organik qism kategoriyasi B - bundagi aholi radioaktiv moddalar bilan ishlamasada, ammo yaqin joyda joylashtirilgan radioaktiv moddalarni va buyumlarni ta’sirida radioaktiv nurlanish olishi mumkin.
   
2. 
   Kategoriya V - insonning radioaktiv buyumlar bilan ishlashi. Bunday paytda hamma: suv, havo, tuproq, korxona chiqindilari, korxona tashqarisi nazorat qilinadi va sanitariya himoya zonasi o‘rnatiladi. Qattiq chiqindilar maxsus (PZRO) punktlarida to‘planib, saqlanadi va maxsus usullar bilan zararsizlantiriladi yoki ko‘miladi va atrofida yer osti, suvlarni nazorat qilish uchun
   kuzatuv quduqlari qaziladi. Qattiq va suyuq radioaktiv chiqindilarni tashishda maxsus moslamalar bilan jihozlangan mashinada olib boriladi. Har bir borib kelganidan keyin maxsus usulda zararsizlantiriladi.
   

Radioaktivlikni muhim masallalaridan biri radioaksion ekologiya hisoblanadi. Yadro portlashi yoki radioaktiv moddalar ta’sirida ma’lum territoriyalar va ulardagi ob’ektlar, odamlar, hayvonlar va o‘simlik dunyosi, yer, suv, havo, oziq-ovqat va hokazolar zaharlanadi. Zaharlangan joylardagi radiatsiya nurlanishi tirik organizm to‘qimalariga va ulardagi atom molekulalarni ionlashtirishi va pirovard natijada nurlanish kasalliklarini vujudga keltirishi mumkin. Shu tufayli radioizotoplar, rentgen apparatlari, α-nurlanish bilan ishlaydigan ishchilar, shuningdek shaxsiy tarkib, oziq-ovqat, yer, suv havo territoriyalarining zaharlanish darajasini muntazam dozometrik nazoratdan o‘tkazib turish muhim ahamiyatga ega. Dozimetrik ma’lumotlarga ko‘ra nurlanishdan zaharlanishni oldini olish choralari ko‘riladi.

Radioaktiv nurlanishni moddaga (tirik organizmlarga) ta’siri nurlanish dozasi D_n=W/m orqali xarakterlanadi va greylarda o‘lchanadi.

1grey= 1j/kg

Normal sharoitda (0°S 760 mmHg) I kg quruq havodagi faqat bir xil ishorali ionlarni vujudga keltirib nurlanish ekspoziya dozasi deb yuritiladi.

D₃ =q/m

va kl/kg da o‘lchanadi.

Nurlanish dozasini nosistematik birligi bir rentgen

Vaqt birligi ichida yutilgan nurlanish dozasiga son jihatidan teng kattalik nurlanish quvvati (intensivligi) deb yuritiladi.

N_n=D_n/t 1 grey/sek

N₃= D₃ /1 1 A/kg-da
Nurlanish quvvati nosistematik birlikka ega. Hamda u R/soatda o‘lchanadi. Odam organizmi uchun yo‘l qo‘yilgan norma (PDN) 0,05 R/kun bo‘lib u 6-soatlik ish kuni uchun uch 2,3 mkr/sek-ga teng.

Kimyoviy element beqaror izotoplarining o‘z-o‘zidan emirilib, elementar zarrachalar yoki yadro (Ne₂⁴) chiqarish yo‘li bilan boshqa element izotopiga aylanishi radioaktivlik deb yuritiladi.

Radioaktivlikni 1896 yil A.Bekkirel uran tuzlaridan rentgnent nurlari kabi, yuqori utuvchan fotokimyoviyiy ta’sirga biologik aktiv, ionlashtiruvchi qobiliyatga ega bo‘lgan nurlanishlarni chiqarishni kuzatish yo‘li bilan kashf etgan.

Ko‘p o‘tmay E.Rezerford radioaktiv nurlanish magnit maydonidan

uchta tarkibiy qismga ajralishni aniqlanadi va ularni mos holda
nurlar deb ataydilar.