O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti “tasdiqlayman”

Fizika o’qitishda o’xshatish va modellashtirishdan foydalanish 
Model  xossasini  real  ob’ektga  o’tkazish  asosi  bo’lib,  o’xshatish  metodi 
hisoblanadi.  O’xshatish  bo’yicha  xulosa  chiqarishda  qandaydir  ob’ektni  (modelni) 
ko’rib chiqishda olingan  bilim boshqa kamroq o’rganilgan (tekshirilgan va xokazo) 
ob’ektga  ko’chiriladi.  Bu  ko’chirish  o’rganiladigan  ob’ektlar  o’zlarining  muhim 
belgilarining o’xshashligi asosida amalga oshiriladi. 
O’xshatish bo’yicha xulosa chiqarish, odatda qoida sifatida ehtimoliy bo’ladi, 
shuning uchun eksperimental tekshirishni talab etadi. Agar o’xshatish o’rnatiladigan 
ob’ektlar,  hodisalar  bir  hil  formulalar  bilan  ifodalansa,  u  holda  o’xshatish  bo’yicha 
xulosa chiqarish ehtimolliy bo’lmay balki haqiqiy bo’ladi.  
Masalan, ayrim mexanik va elektr tebranish sistemalari yuqoridagi fikrga misol 
bo’ladi. Maktab fizika kursida elektromagnit tebranishlarni bayon etishda o’xshatish 
usul sifatida foydalaniladi. CHunonchi, siljish (x) va zaryad (q); Tezlik  (v)  tok kuchi 
(I); Tezlanish (

)  tok kuchining o’zgarishi 








t
I
,
  Massani va induktivlikni (

) va 
xokazo  kattaliklar  o’xshashligini  o’rganish  keyinchalik  prujinali  mayatnik  tebranish 

---

 
55 
davri    
k
m
T

2

 formulasining o’xshashligi bo’yicha Tomson formulasi 
2
T
LC


 
ni keltirib chiqarishga, kinetik energiya 
2
2
k
mv
E

 ning o’xshashligi bo’yicha, magnit 
maydon  energiyasi 
2
2
LI
W
м

  formulasini  keltirib  chiqarishga,  elastik  deformatsiya 
potensial energiyasi 
2
2
э
q
W
c

 formulasini keltirib chiqarishga imkon beradi. 
SHuningdek,  gazlarning  elektr  tokini  o’tkazishini,  gazlarni  to’qnashuv 
ionlashishi,  mustaqil  razryadni  hosil  bo’lishini  tushuntirishda,  ionlarni  ko’payishini 
xuddi  tog’dan  tushib  kelayotgan  toshga  o’xshatiladi.  SHuningdek,    metall 
o’tkazgichlar  qarshiligini  o’tkazgich  ko’ndalang  kesim  yuziga  bog’liqligini 
tushuntirishda  odamlarning  keng  ko’chadan  yurishi  osonligiga  o’xshatiladi,  ya’ni 
yo’g’on  siljish  qarshiligi  kichik  bo’lgani  kabi  keng  ko’chada  odamlar  bir-biriga 
urilmasdan oson yuradi deb o’xshatiladi va xokazo. 
SHuningdek, 
fizika 
o’qitish 
jarayonida 
qonunlarni 
tushuntirishda 
modellashtirishlardan  foydalaniladi:  Bunga  Broun  harakatining  modeli,  SHtern 
tajribasining  modeli,  Maksvell  tezliklar  taqsimoti  qonuni  modeli,  ideal  gaz  modeli, 
kristall panjara modeli va xokazolar misol bo’ladi.