O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi munira Jo’raqulovna Allayeva, Ziyovuddin Zaynutdinovich Hakimov, Soloy Ro’zimamatovich Ismailov, Salohiddin Djo’rayevich Aminov, Tollibay Boltayevich Mustanov

Xujasyr
a
 q
ob
igi
 
 Io
n
 k
a
n
a
li
 

---

- 205 -
xolinoretseptorlarning silliq mushaklarda va ko‘pchilik ekzokrin bezlarda, M
4
-
xolinoretseptorlarning yurakda, o‘pka alveolalari devorida va MNSda, M
5
-
xolinoretsepatorlarning esa MNSda, so‘lak bezlarida, qonning mononuklear 
hujayralarida joylashganligi aniqlangan. Ko‘pchilik vositalarning asosiy 
samaralari ularning M
2
- va M
3
-xolinoretseptorlar bilan o‘zaro ta’sirlashishi 
sababli 
yuzaga 
chiqadi. 
Shuning 
uchun 
mazkur 
darslikda 
M-
xolinoretseptorlarning turlariga alohida e’tibor qaratilmasdan, faqat M-
xolinoretseptorlar bo‘yicha umumiy tushunchalar berib ketilishi maqsadga 
muvofiqdir. 
N-xolinoretseptorlar barcha simpatik va parasimpatik gangliylardagi 
postsinaptik membranalarda, buyrak usti bezi miya qismining xromaffin 
hujayralarida, sinokarotid zonada, skelet mushaklari oxiridagi plastinkalarda va 
MNSda joylashgan. N-xolinoretseptorlarning ham turli moddalarga nisbatan 
sezgirligi har xil. Ganglionar hujayralarning N-xolinoretseptorlari (neyronal 
turdagi N-xolinoretseptorlar) skelet mushaklarining N-xolinoretseptorlaridan 
(mushakli turdagi N-xolinoretseptorlar) keskin farq qiladi va shu orqali 
ganglioblokatorlarning va miorelaksantlarning tanlab ta’sir qilishini izohlash 
mumkin. 
Atsetilxolinning M-xolinoretseptorlar orqali nerv impulslarini o‘tkazishida 
G-oqsillarning va ikkilamchi o‘tkazgichlarning (siklik adenozin monofosfat – 
sAMF; 1,2-diatsilglitserol; inozitol (1,4,5) trifosfat) ahamiyati katta. Atsetilxolin 
N-xolinoretseptorlar bilan o‘zaro ta’sirlashishi va ularning konformatsiyasini 
o‘zgartirish orqali esa postsinaptik membrananing o‘tkazuvchanligini oshiradi. 
Uning qo‘zg‘atuvchi samarasi ta’sirida natriy ionlari hujayra ichiga o‘tadi va 
postsinaptik membrananing qutbsizlanishiga olib keladi.
Atsetilxolinning ta’sir davomiyligi juda qisqa, chunki u nerv-mushak 
sinapslarida tezda atsetilxolin esteraza fermenti yordamida parchalanib ketadi 
yoki 
vegetativ 
gangliylarda 
sinaptik 
oraliqdan 
chiqarib 
yuboriladi. 
Atsetilxolinning gidrolizi natijasida hosil bo‘lgan xolinning bir qismi (tahminan 

---

- 206 -
50 foizi) presinaptik membrana orqali qayta ushlab olinadi va yangidan 
atsetilxolin sintezlanishi uchun sitoplazmaga transportirovka qilinadi. 
Nerv-mushak sinapslarida xolinergik o‘tkazuvchanlikning bosqichlari 5.4-
rasmda keltirib o‘tilgan. 
Sinaptik o‘tkazuvchanlikka aloqador moddalar har xil jarayonlarga ta’sir 
qilishi mumkin: 1) atsetilxolin sinzeziga; 2) mediator ajralib chiqishiga; 3) 
atsetilxolinning 
xolinoretseptorlar 
bilan 
o‘zaro 
ta’sirlashishiga; 
4) 
atsetilxolinning 
atsetilxolinesteraza 
yordamida 
parchalanishiga; 
5) 
atsetilxolinning parchalanishidan hosil bo‘ladigan xolinning presinaptik 
membrana orqali ushlab olinishiga. Dori vositasi sifatida xolinoretseptorlarga va 
atsetilxolinesterazaga ta’sir qiluvchi vositalar keng qo‘llaniladi. 
Xolinoretseptorga ta’sir qiluvchi moddalar ularni kuchaytiruvchi 
(xolinomimetik samara) va susaytiruvchi (xolinobloklovchi samara) ta’sir etishi 
mumkin.
b 

---

- 207 -