O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi munira Jo’raqulovna Allayeva, Ziyovuddin Zaynutdinovich Hakimov, Soloy Ro’zimamatovich Ismailov, Salohiddin Djo’rayevich Aminov, Tollibay Boltayevich Mustanov

5.2.Efferent innervatsiyaga ta’sir etuvchi vositalar
Efferent innervatsiyaning o‘zi vegetativ (ichki a’zolarni, qon tomirlarini va 
bezlarni innervatsiya qiluvchi) nervlardan va skelet mushaklarini innervatsiya 
qiluvchi harakatlantiruvchi nervlardan tashkil topgan.
Vegetativ innervatsiya neyroeffektorlarda ajralib chiquvchi mediatorlarga 
bog‘liq holda xolinergik – parasimpatik (mediator – atsetilxolin) va adrenergik – 
simpatik (mediator – noradrenalin) nerv tolalariga bo‘linadi.
Vegetativ nerv tolalarning efferent yo‘li 2 ta neyrondan iborat: 
preganglionar va postganglionar. Xolinergik innervatsiyasida neyronlarning 
tanalari kraniosakral joylashgan. Kranial yadrolar o‘rta va uzunchoq miyada 
joylashgan. Bunda xolinergik nerv tolalari bosh miyaning 12 juft nerv 
tolalaridan quyidagi juftlari tarkibida ajralib chiqadi: III 
(n.oculomotorius)
, VII 
(n.facialis)
, IX 
(n.glossopharyngeus)
va X 
(n.vagus)
. Sakral qismda esa 
preganglionar nervlar yadrolari orqa miya kulrang qismi dumg‘aza sohasidagi 2-
4 nervlarining yonaki shoxchalaridan boshlanadi va kichik chanoq a’zolarini 
innervatsiyalaydi. 
Adrenergik innervatsiyalovchi neyronlarning tanalari torakolumbal 
joylashgan bo‘lib, ular orqa miya kulrang qismining bo‘yin sohasi 8 (C
8
), 

---

- 199 -
ko‘krak sohasi 1-12 (Th
1-12
) va bel sohasi 1-3 (L
1-3
) nervlarining yon 
shoxchalaridan chiqadi.
Parasimpatik nerv oxirlarida, presinaptik membranada, mediator sifatida 
atsetilxolin, simpatik nerv oxirlarida esa noradrenalin hosil bo‘ladi 
Xolinergik va adrenergik nerv tolalarining preganglionar nerv aksonlari 
vegetativ gangliylarda yakunlanadi. Parasimpatik nerv tolalarida gangliylar 
a’zolarga yaqin yoki ularning ichida, simpatik nerv tolalarida esa orqa miyadan 
chiqish joyida joylashgan bo‘ladi. Har ikkala gangliyda ham mediator vazifasini 
atsetilxolin bajaradi. Parasimpatik nerv tolalarida preganglionar tola uzun, 
postganglionar tola qisqa, simpatik nerv tolalarida esa preganglionar tola qisqa, 
postganglionar tola uzun bo‘ladi. Bulardan tashqari, embriogenetik jihatdan 
sipmatik nerv tolalariga o‘xshash bo‘lgan yana bir tola borki, u tola buyrak usti 
mediator vazifasini atsetilxolin bajaradi. Nerv impulsi ta’sirida har bir bezining 
xromaffin hujayralarini innervatsiya qiluvchi tola bo‘lib, tashqi ko‘rinishi 
jihatidan harakatlantiruvchi nerv tolasiga, bajaradigan vazifasiga ko‘ra esa 
vegetativ nerv tolasiga o‘xshaydi. Bunda faqat preganglionar tolalar mavjud 
bo‘lib, xromaffin 
Ajralib chiqishiga olib keladi. Hosil bo‘lgan adrenalin qon oqimiga gormon 
sifatida o`tadi va gormonal boshqaruvda ishtirok etadi. 
Hujayradagi N-xolinoretseptorlarga presinaptik membranadan atsetilxolin 
ajralib chiqishi yordamida retseptor qo‘zg‘aladi va xromaffin hujayralardan 
adrenalin tushadi va qon tomirlarining nerv bilan innervatsiya qilinmaydigan 
qismlari bo‘lmish intimasida joylashgan postsinaptik α
2
-adrenoretseptorlarni 
qo‘zg‘atadi va tomirlarning torayishiga sabab bo‘ladi. 

---

- 200 -