O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi munira Jo’raqulovna Allayeva, Ziyovuddin Zaynutdinovich Hakimov, Soloy Ro’zimamatovich Ismailov, Salohiddin Djo’rayevich Aminov, Tollibay Boltayevich Mustanov

5.3-rasm.
Xolinergik va adrenergik innervatsiyaning umumiy sxemasi. 
Qizil tarmoq-
adrenergik neyronlar;
ko`k tarmoq
- xolinergik 
neyronlar;
Yashil tarmoq-
sezuvchi afferent neyron. 
C, Th, L, S – orqa miyaning segmentlari. 
Ko`z 
So`lak va shilliq bezlari 
Bronx,traxea 
Yurak 
Tomirlar 
Jigar ,o`t yoli, o`t qopi 
Oshqozon 
Ichaklar 
Buyrakusti bezi mag`iz q.
Buyrak 
To`gri ichak 
Siydik qopi

---

- 201 -
Ах,Н-ХР
Норад, АдР
Ах,Н-ХР
Ах,М-ХР
Ах,Н-ХР
ПНТ
СНТ
XNT
Ах,Н-ХР
BUBXHIQT
AD, ADB 
Shu bilan birga, ichki a’zolar innervatsiyasida 
p u r i n e r g i c t i z i m
ham 
ishtirok etishi aniqlangan. Ma’lumki, xolinergik nerv oxirlarida va adrenergik 
nerv vezikulalarida ATF (adenozin uch fosfat kislotasi) saqlanadi va u ko‘pincha 
mediator (yoki komediator) vazifasini bajaradi. Periferik nerv oxirlarida 
(varikoz kengayishlarda) ATF va uning parchalanish mahsulotlari (jumladan, 
adenozin) ajralib chiqadi va u ichak silliq mushaklarga susaytiruvchi ta’sir 
ko‘rsatadi, shuningdek, bronxial silliq mushaklarni ham bo‘shashtiradi, qovuq 
qisqarishiga, hamda tomirlar kengayishiga olib keladi. Bundan tashqari, maxsus 
p u r i n e r g i k
(posganglionar) tolalarning mavjudligi ham ehtimoldan xoli 
emas. 2 turdagi purin retseptorlari mavjud deb hisoblashadi: P
1
(ATFga 
qaraganda adenozinga nisbatan
PNT – parasimpatik nerv tolasi, SNT – simpatik nerv tolasi, HNT – 
harakatlantiruvchi nerv tolasi, BUBXHIQT – buyrak usti bezi 
xromaffin hujayralarini innervatsiya qiluvchi tola, Ax – atsetilxolin, 
Norad – noradrenalin, Ad – adrenalin, M-XR – M-xolinoretseptor, N-
XR – N-xolinoretseptor, AdR – adrenoretseptor. 
Ax,H-XP 
PNT 
SNT 
Ax,H-XP 
Norad, AdP 
Ax,H-
XP 
Ax,H-XP 

---

- 202 -
yuqori sezgirlikka ega) va P
2
(adenozinga qaraganda ATFga nisbatan yuqori 
sezgirlikka ega). O‘z navbatida P
1
-retseptorlari ham adenozinning A
1
-
(adenilatsiklazani bloklaydi) hamda A
2
-(adenilatsiklazani faollashtiradi) 
retseptorlariga bo‘linadi. Adenozin presinaptik membranaga ta’sir qilib, 
mediatorlar ajralib chiqishini susaytiradi. Shuningdek, adenozinning efferent 
nerv oxirlaridagi notsitseptorlarni ham qo‘zg‘atishi aniqlangan. 
Bulardan tashqari, periferik 
d o f a m i n e r g i k n e y r o n l a r
ham bor. 
Dofamin retseptorlarining 5 ta kichik turi aniqlangan: D
1
-retseptorlar guruhi 
(D
1
-, D
5 
-kenja turlar) va D
2
-retseptorlar guruhi (D
2
-, D
3
-, D
4
-
kichik turlar). D
1
-
retseptorlar (adenilatsiklazani faollashtiradi va sAMFmiqdorini oshiradi) asosan 
postsinaptik tormozlanishni (ayniqsa MNSda) chaqiradi. D
2
-retseptorlar 
(adenilatsiklazani susaytiradi) esa pre- va post-sinaptik tormozlanishni 
chaqiradi.
Ko`p miqdorda (90 foiz atrofida) xromaffin hujayralarda saqlanuvchi 
s e r o t o n i n
periferik innervatsiyada (va MNSda) ham o‘ziga xos ahamiyatga 
ega. U ma’lum miqdorda neyronlarda ham aniqlangan (serotoninergik 
neyronlar). Serotonin retseptorlarining quyidagi turlari tafovut qilinadi: 
1) periferik neyronlardagi serotonin retseptorlari (5-HT
3
-retseptorlar).Hazm 
qilish tizimidagi intramural chigalning neyronlarida joylashgan bo`lib,serotonin 
ta`sirida qo`zgalishi undan atsetilxolin ajralishini ta`minlaydi.U esa ichaklar 
peristaltikasini oshiradi; 
2) serotoninning periferiyadagi va MNSdagi presinaptik retseptorlari (5-
HT
1
-retseptorlar).Presinaptik 
retseptorlarning 
qo`zga`lishi 
serotonin(noradrenalin)ning ajralishini kamaytiradi.; 
3) serotoninning MNSdagi va silliq mushaklardagi postsinaptik 
retseptorlari (5-HT
2
-retseptorlar).Uning qo`zg`alishi silliq mushaklarning 
qisqarishini ta`minlaydi. 

---

- 203 -
Keyingi yillarda ichki a’zolar faoliyatini boshqarishda va moddalar 
alamshinuvida ishtirok etuvchi qator kimyoviy birikmalar ham nerv 
o‘tkazuvchanligiga o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatishi aniqlangan bo‘lib, bunday 
moddalarga 
a z o t o k s i d i
( N O ) ,
R
s u b s t a n s i y a s i ,
n e y r o p e p t i d Y
va b. kiradi.
Skelet mushaklarini innervatsiya qiluvchi nerv tolalari 
x o l i n e r g i k
tolalarga mansubdir. Ularning yadrolari orqa miya kulrang qismining oldingi 
shoxlaridan hamda ayrim bosh miya nervlari yadrolaridan chiqadi va aksonlari 
gangliy hosil qilmasdan, to‘g‘ridan-to‘g‘ri skelet mushaklariga borib, nerv-
mushak sinapsi hosil qiladi. Ular uchun mediator atsetilxolin, retseptor esa N-
xolinoretseptorlar hisoblanadi.