O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi

Nazorat savollari: 
1.
 
Entalpiya  tushunchasi? 
2.
 
Termodinamikaning  2-qonuni nimani ko‗rsatadi? 
3.
 
Entropiya tushunchasi? 
4.
 
Adiabatik jarayon qanday jarayon? 
5.
 
 Termodinamikaning  1-qonuni? 
6.
 
Foydali ish koeffitsienti nima? 
7.
 
Termodinamik sistema? 
8.
 
Muvozanat konstantalari va ular orasidagi bog‗liqlik? 
9.
 
Turli jarayonlarda entropiyaning o‗zgarishi? 
10.
 
Termodinamikaning  3-qonuni nima uchun kerak?  

---

27 
 
4-Ma’ruza. Eritmalar. Raul  va Genri  qonunlari. Krioskopiya va 
ebulioskopiya
 
 
Reja: 
1.
 
Eritmalar. Raul  va Genri  qonuni 
2.
 
Krioskopiya va ebulioskopiya
.  
Tayanch  iboralar
: Metastabil xolat, osmotik bosim, parsial bosim, reaksiya 
tezligi, kritik xarorat, reaksiyaning issiqlik effekti, ebulioskopiya. 
1. Eritmalar. Raul qonuni  
Eritmalar  fizikaviy  kimyo  fani  tomonidan  o‗rganiladigan  eng  asosiy 
sistemalardan  biri  hisoblanadi.  Bu  sistemalar  hayotda  va  texnikada  juda  katta 
ahamiyatga  ega,  shu  sababli  ham  fizikaviy  kimyo  fan    sifatida  eritmalar 
nazariyalarini  yaratish  natijasida  vujudga  kelgan.  Shunga  qaramasdan 
eritmalarning nazariyasi hozirgi kungacha ham mukammal emas. Buning sababi, 
birinchi qarashda oddiy ko‗ringan  ushbu sistemalarning juda ham murakkabligi 
bilan  bog‗liq.  Deyarli  har  bir  texnologik  jarayonlarda  eritmalar  qo‗llaniladi. 
Insonlar  iste‘mol  qiladigan  oziq-ovqat  maxsulotlarining  ko‗pi  ham  suvli 
eritmalardir.  Hayvon  va  o‗simliklardagi  asosiy  biokimyoviy  jarayonlar  hamda 
kimyoviy  reaksiyalarning  asosiy  qismi  ham  eritmalarda  boradi.  Suvning 
hayotdagi  beqiyos  ahamiyati  mana  shular  bilan  belgilanadi.  Fizik-kimyoviy 
nuqtai–nazardan  eritma  deganda  nima  tushuniladi?  Eritma  kamida  ikkita 
moddadan (komponentdan) iborat bo‗ladi, demak eritma bir necha moddalarning 
aralashmasidir. Lekin har qanday aralashma ham eritma bo‗la olmaydi. Tabiatda 
uchraydigan  barcha  aralashmalarni  ikkiga  bo‗lish  mumkin:  geterogen  va 
gomogen.  Geterogen  aralashmalarga  suspenziya  va  emulsiyalarni  misol  qilish 
mumkin.  Bunday  ko‗p  fazali  sistemalar  turli  qismlarda  turlicha  fizik-kimyoviy 
xossalarga  ega  bo‗ladi.  Bunday  mexanik  aralashmalarning  komponentlari  oddiy 
usullarda  (masalan,  filtrlash  orqali)  bir-biridan  ajratilishi  mumkin.  Gomogen 
aralashmalar  bir  jinsli  bo‗lib,  ularning  hamma  qismlari  bir  xil  fizik-kimyoviy 
xossalarga ega bo‗ladi. Ularning komponentlari orasida chegara sirt bo‗lmaydi va 
shu sababli oddiy  mexanik usullarda bir-biridan ajratib bo‗lmaydi. Eritmalarning 
bir  jinsliligi  undagi  komponentlarning  alohida  molekulalargacha  yoki 
molekulalarning 
(ayrim 
hollarda 
ionlar 
yoki 
atomlarning) 
kichik 
assotsiatlarigacha  bo‗linganligi  bilan  bog‗liq.  Mana  shuning  uchun  ham  chin 
eritmalarni  molekulyar-dispers  sistemalar  ham  deb  atashadi.  Eritmalar  o‗zining 
tarkibi  ma‘lum  chegarada  uzluksiz  o‗zgarishi  mumkinligi  bilan  kimyoviy 
birikmalardan  farq  qiladi.  Erish  jarayoni  moddalarning  oddiy  aralashish 
jarayonidan  murakkabroq  jarayondir,  bunda  erituvchi  bilan  eriyotgan  modda 
o‗rtasida  o‗zaro  ta‘sirlar  bo‗ladi.  Bunday  ta‘sirlar  kimyoviy  ta‘sirlardan  o‗z 
xususiyatlari bilan farq qiladi va bir oz kuchsizroq bo‗ladi. Lekin ba‘zi hollarda 
erish jarayonidagi o‗zaro ta‘sirlar natijasida xuddi kimyoviy reaksiyalardagi kabi 
issiqlik  effektlari  kuzatiladi.  Demak,  eritma  mexanik  aralashma  bilan  kimyoviy 
birikma o‗rtasidagi holatni egallaydi va uni quyidigacha ta‘riflash mumkin: chin 
eritma-tarkibi ma‘lum chegarada uzluksiz o‗zgartirilishi mumkin bo‗lgan bir jinsli 
molekulyar-dispers  sistemadir.  Molekulyar-kinetik  nuqtai  nazarga  binoan  chin 

---

28 
 
eritmalardan geterogen aralashmalarga o‗tish uzluksiz bo‗ladi. Aralashmalarning 
bu  ikki  turi  o‗rtasidagi  sohani  (1-1000  nm)  kolloid  eritmalar  egallaydi.  Kolloid 
eritmalar  o‗ziga  xos  bo‗lib,  mexanik  aralashmalar  va  chin  eritmalardan  tubdan 
farq qiluvchi xususiyatlarga ega bo‗ladi. Oxirgi yillarda fanning shiddatli ravishda 
rivojlanishi natijasida kolloid eritmalar bilan chin eritmalar orasidagi sohani, ya‘ni 
zarrachalari 1-100 nm radiusga ega bo‗lgan sistemalarni, alohida sinfga ajratildi. 
Ushbu sohaga tegishli sistemalarni o‗rganuvchi yangi fan ―Nanokimyo‖ vujudga 
keldi va ―nanotexnologiya‖, ―nanomateriallar‖ kabi atamalar paydo bo‗ldi. 
Eritmalarga  berilgan  ta‘rifdan  ularning  turli-tuman  bo‗lishi  mumkinligi 
ko‗rinib  turibdi.  Haqiqatdan  ham,  eritmalar  gaz,  suyuq  va  qattiq  agregat 
holatlarida  mavjud  bo‗lishi  mumkin.  Suyuq  agregat  holatidagi,  ayniqsa  suvdagi 
eritmalar  juda  katta  amaliy  ahamiyatga  ega.  Shuning  uchun  ham  ba‘zi  olimlar 
suyuq  agregat  holatida  bo‗lgan  gomogen  aralashmalarni  chin  eritmalar  deb 
nazarda  tutishni  taklif  qilmoqdalar.  Qattiq  holatda  ham  bir  jinsli  bo‗lgan 
aralashmalar  (aralash  kristallar,  ayrim  qotishmalar,  minerallar)  mavjud  bo‗lib, 
mineralogiya va metallurgiyada ularning ahamiyati katta. 
Fizikaviy  kimyo  kursining  ushbu  bo‗limida  biz  suyuqliklardagi,  asosan 
suvdagi, eritmalarni o‗rganamiz. Suyuqliklarda qattiq jismlardagi kabi yaqin tartib 
kuzatiladi.  Bundan  tashqari,  kondensirlangan  sistemalar  gazsimon  holat  uchun 
keltirib chiqarilgan qonunlarga bo‗ysinmay qoladi. Kristallsimon  qattiq jismlarda 
uzoq  tartib  ham  kuzatiladi.  Suyuqliklarda  esa,  zarrachalarning  harakatchanligi 
nisbatan yuqori bo‗lganligi sababli tartibli holat ―agregat‖ yoki ―klaster‖ lar xosil 
bo‗lish chegaralarida kuzatiladi. Ushbu tartibli holatlar stabil bo‗lmaydi, ulardagi 
bog‗lar  doimo  buziladi  va  yangidan  paydo  bo‗ladi.  Bunda  qo‗shni  klasterlar 
o‗rtasida zarrachalar almashishi kuzatiladi. Shunday qilib, suyuqliklar labil, ya‘ni 
harakatdagi, muvozanatning mavjud bo‗lishi bilan tavsiflanadi. Harorat pasayishi 
bilan  bunday  agregatlarning  stabilligi  ortadi  va  kristallanish  harorati  yaqinida 
suyuqliklar  kvazikristall  tuzilishga  ega  bo‗lib  qoladilar.  Suyuqliklar  bilan  qattiq 
jismlar  o‗rtasidagi  o‗xshashlik  energetik  nuqtai  nazardan  ham  tasdiqlanadi. 
Masalan,  mis  kristallining  sublimatlanish  issiqligi  334  kJ/mol  bo‗lsa,  uning 
suyuqlanish  issiqligi  12,9  kJ/mol  ga  teng,  ya‘ni  atomlarni  to‗liq  ajratish  uchun 
ketgan  issiqlik  kristall  panjarani  buzish  uchun  ketgan  issiqlikdan  25  marta 
ko‗proqdir.  Demak,  misning  suyuqlanishida  bog‗lar  to‗liq  uzilmaydi  va  buning 
uchun  energiyaning  4  foizi  etarli  bo‗lar  ekan.  Bu  esa  suyuq  va  qattiq  holatlar 
xossalarining o‗zaro yaqinligini va ularning gaz xossalaridan keskin farq qilishini 
ko‗rsatadi.  Lekin  suyuq  va  qattiq  holatlar  o‗rtasidagi  farqlar  ham  katta. 
Suyuqliklarning  fizik-kimyoviy  xossalari  izotrop  bo‗lsa,  kristall  holat  uchun 
anizotropiya 
xodisasi 
tavsifli. 
Suyuqlik  va  qattiq  jismlar  o‗zining 
deformatsiyalanishi  va  oquvchanligi  bilan  ham  farqlanadi.  Shishasimon  holatga 
yuqori  qovushqoqlikka  ega  bo‗lgan  o‗ta  sovutilgan  suyuq  holat  deb  qarash 
mumkin,  chunki,  ushbu  holatga  izotroplik  hamda  yaqin  tartib  tavsiflidir. 
Termodinamik  nuqtai  nazardan  shishasimon  holat  metastabil  (beqaror)  bo‗ladi. 
Strukturaviy nuqtai nazardan suyuqliklar qattiq jism bilan gazlar o‗rtasidagi oraliq 
holatni  egallaydilar,  shu  sababli  suyuqliklarning,  ayniqsa  suyuq  eritmalarning 
strukturasini va xossalarini nazariy ko‗rib chiqish juda ham murakkab masaladir. 

---

29 
 
Eritma  hosil  bo‗lishiga  olib  keladigan  jarayonni  erish  jarayoni  deyiladi. 
Ushbu  jarayonning  tabiati,  eritmalarning  tabiati  kabi,  xozirgi  kungacha  etarli 
darajada  aniqlanmagan.  Erish  jarayonining  va  eritmalarning  tabiati  haqida  ikkita 
qarama-qarshi  fikrlar  mavjud.  Fizik  nuqtai  nazardan  erish  toza  fizikaviy  jarayon 
bo‗lib, bunda qattiq jismlarning kristall panjarasi buziladi. Eritmalarga kimyoviy 
ta‘sirlashmayotgan bir necha moddalarning molekulyar aralashmasi kabi qaraladi. 
D.I. 
Mendeleevning 
klassik 
ishlarida 
bunga 
qarama 
–qarshi  fikrlar 
rivojlantirilgan,  ularga  ko‗ra  erish  kimyoviy  jarayon  bo‗lib,  solvatlanish  (yoki 
gidratlanish) deb atalgan. D.I. Medeleevning fikricha, eritmalar komponentlarning 
kuchsiz  birikmalari  bo‗lib,  ular  qisman  dissotsilangan  holatda  bo‗ladi  va 
kimyoviy  birikmalardan  tarkibining  o‗zgaruvchanligi  bilan  farq  qiladi.  Hozirgi 
vaqtda  fizikaviy  va  kimyoviy  nazariyalar  asta–sekin  o‗zaro  yaqinlashmoqda. 
Hozircha  kimyoviy  nazariya  miqdoriy  xulosalarga  erishishga  imkoniyat 
bermayapti. Zamonaviy nazariyada eritmalardagi molekulalar orasida fizikaviy va 
kimyoviy kuchlarning ta‘siri xisobga olinadi. 
Suyuq  aralashmalarda  erituvchi  va  erigan  modda  farqlanadi.  Erituvchi  deb 
miqdor  jihatdan  ko‗p  bo‗lgan  suyuq  komponentga  aytiladi.  Eritmada  kamroq 
miqdorda  mavjud  bo‗lgan  boshqa  komponentlar  erigan  moddalar  deyiladi. 
Eritilayotgan moddalar qattiq, suyuq va gazsimon bo‗lishi mumkin. Erituvchi va 
erigan  modda  molekulalari  orasidagi  o‗zaro  ta‘sir  solvatlanish  (erituvchi  suv 
bo‗lgan  xususiy  hol  gidratlanish)  deyiladi.  Ionni  o‗rab  turgan  erituvchi 
molekulalarining  to‗plami  solvat  qavat  deyiladi,  natijada  erituvchi  molekulalari 
mustaqil harakatlana olmay qoladi va ion bilan birgalikda  harakatlanadi. Ionning 
uzoqroqdagi  erituvchi  molekulalariga  ta‘siri  natijasida  ikkilamchi  solvat  qavat 
xosil  bo‗ladi,  u  erituvchining  butun  strukturasiga  va  eritmaning  makroskopik 
xossalariga ta‘sir qiladi.