47
kelgan. Jumladan bu haqida tilshunos olim Dhirendra Varma shunday deydi: ―Yangi hind-oriy
tillaridagi sonlarga oid leksemalar qadimgi hind-oriy tillariga xos bo
ʻ
lgan sanskrit tilidan shakl-
lanib rivoj topa boshlagan. Sonlarga oid leksemalar o
ʻ
rta hind-oriy tillariga oid paliy, prakrit va
apabharanshalar ta‘siri ostida rivoj topgan‖
26
. Masalan, hindiy tilidagi birliklarga oid
do
―ikki‖
ma‘nosini anglatuvchi sanoq soni sanskrit tilidagi
dvao
shaklidan rivoj topgan. Boshqa yangi
hind-oriy tillarida, jumladan bengal tilida
dui
, marathiy tilida
don
kabi shakllarga ega.
Demak, yangi hind-oriy tillariga kelib ularning rivojlanishida morfonologik hodisasi yuz bergan.
Hind-oriy tillariga xos bo
ʻ
lgan bengal tilidagi sonlarning rivojlanishiga doir nazariy
qarashlar tilshunos olim Suniti Kumar Chatterjiy asarlarida ham batafsil yoritilgan. Jumladan, u
birliklarga oid ―ikki‖ sanoq soni haqida shunday deydi: ―Ikki‖, ya‘ni
dui
soni o
ʻ
rta hind-oriy
tillaridagi
dve
shakli orqali rivojlangan‖
27
. Olimning fikricha qadimgi hind-oriy tillariga xos
dve
neytral shakli hosil bo
ʻ
lgan va bu shakl g
ʻ
arbiy Ashoka yozuvlarida qo
ʻ
llanilgan.
dui
shakli esa, prachya va magadhiyning bengal tilida saqlanib qolgan shakli hisoblanadi. E‘tiborli
jihati shundaki, bunday shakl magadhiy tilining boshqa ko
ʻ
rinishlarida ham uchraydi. Yangi
hind-oriy tillarining boshqa ko
ʻ
rinishlari sharqiy shevadan farqli ravishda shakllangan. Xususan,
bu
shakl g
ʻ
arbiy hindiy va panjobiyda
do,
marathiyda
don
ko
ʻ
rinishida rivojlangan
28
.
Ba‘zi son turlari yasalganda,
do
shakli o
ʻ
z ko
ʻ
rinishini o
ʻ
zgartiradi. Masalan, ―ikkinchi‖
tartib sonida
do
o
ʻ
z shaklini
duu
ga o
ʻ
zgartiradi,
dosraa
emas,
duusraa
shakliga
ega bo
ʻ
ladi.
do
―ikki‖ sanoq sonidan qosh‘ma so
ʻ
zlar yasalganda ham
do
o
ʻ
z ko
ʻ
rinishini
ba‘zi hollarda o
ʻ
zgartirsa, ba‘zi hollarda o
ʻ
z shaklini saqlab qoladi. Jumladan,
dotallaa
―икки қаватли‖ (Bu yerda
do
―икки‖,
tallaa
esa ―қават‖ ma‘nosini anglatmoqda. Ush-
bu misolda
do
o
ʻ
z shaklini saqlab qolgan).
dodhar
―икки тиғли, ики томони ўткир‖
(Bu yerda
du
―икки‖,
dhaar
―тиғ, ўткир уч‖ ma‘nolariga ega. Mazkur misolda
do
o
ʻ
z
shaklini
du
ga o
ʻ
zgartirgan).
O
ʻ
nliklarga oid sonlarning rivojlanishiga doir olimlarning turli qarashlari ham o
ʻ
rganib
chiqildi. Ualarning nazariyalarida bir-biriga hamohang va farqli jihatlar borligi ham kuzatiladi.
Jumladan, yirik tilshunos olim Bholatath Tivariyning fikriga ko
ʻ
ra
assii
―sakson‖ ma‘-
nosini
anglatuvchi leksema, vedik sanskrit tilida
ashiiti
, sanskrit tilida ham
sashiiti
, o
ʻ
rta hind-oriy tillariga xos bo
ʻ
lgan paliy tilida
asiiti
, prakrit tilida
asiii
,
apabharansha tilida
asii
,
(assii)
, yangi hind-oriy tillariga xos bo
ʻ
lgan
hindiy tilida
assii
shaklida rivojlangan
29
. Dhirendra Varma
assii
―sakson‖ sonidagi
(s)
tovu-
shining ikki marta qaytarilish hodisasini, panjob tilining ta‘siri natijasidadir, deydi
30
.
26
-
-
, 1962. -
266.
27
Chatterji S.K. The original and development of Bengali Language. Volume two. -Culkutta, 1975. -P. 793.
28
-
-
, 1950. -
214.
29
-
-
, 1972. -
595.
30
-
-
, 1962. -
271.
48
Yuqoridagi misollardan ko
ʻ
rinadiki,
assii
shakli apabharansha tilida ham o
ʻ
z
aksini
topgan. Fikrimizcha, ushbu sonning bunday holatda saqlanishiga haqiqatan ham panjobchaning
ta‘siri kuchli bo
ʻ
lgan. E‘tiborli jihati shundaki, boshqa sonlar bilan birikkanda
aasii
shakli
qo
ʻ
shiladi. Jumladan,
bayaasii
―sakson ikki‖,
tiraasii
―sakson uch‖,
pa-
chaasii
―sakson besh‖,
chiyaasii
―sakson olti‖ va hokazo. Bu sonlarga xos lekse-
malarning barchasida
aasii
sakson ma‘nosini anglatib kelmoqda.
Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagi umumiy xulosalarni keltirishimiz mumkin.
Hind tilshunos olimlari hind-oriy tillariga oid sonlarning rivojlanishiga doir fikr-mulo-
hazalarini berishlari bilan birgalikda, ularning shakllanish bosqichlariga ham alohida e‘tibor qa-
ratgan.
Tilshunos olim S.K.Chatterjiy bengal tili nuqtayi nazaridan kelib chiqib hind-oriy tillaridagi
sonlarning
rivojlanishiga doir o
ʻ
z ilmiy-nazariy qarashlarini ko
ʻ
rsatib o
ʻ
tgan. Boshqa tilshunos
olimlarning fikrlaridan farqli ravishda, u sonlardagi fonetik o
ʻ
zgarishlarni ham atroflicha ochib
bergan. B.Tivariy, U.Tivariy, D.Varma kabi tilshunos olimlar esa sonlarning shakllanish bos-
qichlariga alohida e‘tibor qaratishlik bilan bir qatorda, sonlarning ma‘no
turlariga ham o
ʻ
rin
ajratgan.
Tilshunos olimlarning ilmiy-nazariy qarashlariga muvofiq sonlarga xos leksemalar qadimgi
hind-oriy tillaridan to yangi hind-oriy tillarigacha bo
ʻ
lgan davrda rivojlanishlari jarayonida
ularda morfonologik hodisasi yuz bergan.
Sonlarga xos ba‘zi leksemalardagi tovushlar o
ʻ
zgarishi natijasida qadimgi til qoldiqlari
nisbatan kam saqlangan. Qadimgi hind-oriy tillariga xos sanskrit tilidagi shakllar o
ʻ
zgarishi na-
tijasida, ulardagi ba‘zi tovushlar yangi hind-oriy tillari davriga kelib o
ʻ
z xusussiyatini yo
ʻ
qotgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
