|
Adabiyotlar
1. Супрун А.Е. Числительное // Лингвистический энциклопедический словарь. -М.:
Научное издательство Большая Российская энциклопедия, 1992. -Б. 582-584.
2. Chatterji S.K. The original and development of Bengali Language. Volume two. -Culkutta,
1975.
3.
-
-
, 1950.
.
-
-
, 1962.
.
-
-
, 1972.
.
-
, 1992.
O
ʻ
ZBEK TERMINOLOGIYASI MASALALARI
M.Ahmedova, TATU dotsenti, p.f.n.
Hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy hamda ilmiy-texnik tub o
ʻ
zgarishlar davrida yangi fanlar va
tushunchalar yuzaga kelmoqda. Jumladan, o
ʻ
zbek tilida ham yangi terminlar paydo bo
ʻ
lmoqda,
ilgaridan ishlatib kelingan qator leksemalar yangi ma‘nolar kasb etmoqda. Shu boisdan, lek-
sikologiya, xususan, terminologiya oldida qator muhim masalalarni yechish vazifasi turibdi.
Bugungi kunda terminologiyaning amaliy va nazariy masalalarini yanada chuqurroq o
ʻ
rga-
nish, terminlar yaratish va ularni qo
ʻ
llashni til qonuniyatlari asosida tartibga solish davlat aha-
49
miyatiga molik muammoga aylandi. Shuning uchun ona tilimizning turli terminologik tizimlarini
yanada teranroq tadqiq etish, ularni terminologiyaning xilma-xil masalalari bo
ʻ
yicha atroflicha
tadqiq qilish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir.
Respublikamiz mustaqil deb e‘lon qilingandan keyin, bu sohadagi ahvol butunlay o
ʻ
zgardi.
Tashqi iqtisodiy aloqalar yanada rivojlanib ketdi. Dunyoning juda ko
ʻ
p mamlakatlari bilan
xilma-xil aloqalarga keng yo
ʻ
l ochildi. Bu omillar o
ʻ
zbek tilida yangi-yangi terminlarning paydo
bo
ʻ
lishiga sabab bo
ʻ
ldi.
Shu boisdan, fan va texnika taraqqiyotining hozirgi bosqichida sohaviy terminlarni tilshu-
noslik nuqtayi nazaridan tadqiq etish muhim ahamiyat kasb etadi.
Amaliy, ayniqsa, nazariy masalalarni hal etish uchun fanning har bir sohasi terminlari tizi-
mini, ularning yasalish qonunlarini, shakllanish manbalarini, umumtilda qo
ʻ
llanish doirasini,
mazkur tizimda ro
ʻ
y berayotgan kamchiliklarni va ularni bartaraf etish yo
ʻ
llarini aniqlash kabi
qator masalalarni o
ʻ
rganish zaruriyati paydo bo
ʻ
ldi.
Hozirgi bosqichda, ya‘ni yuqori saviyadagi ilmiy-texnik inqilob davrida ishlab chiqarish, fan
va texnikaning barcha sohalarida yangidan-yangi narsa, predmet va tushunchalar paydo bo
ʻ
la
boshladi. Bu hol til lug
ʻ
at tarkibining salmoqli ravishda boyishiga olib kelmoqda. Binobarin, ter-
min muammosi hozirgi leksikologiyaning asosiy masalalaridan biri bo
ʻ
lib qoldi.
―Terminlar paydo bo
ʻ
lib qolmaydi‖, aksincha, ularning zaruriyati anglangan holda ―o
ʻ
ylab
topiladi‖, ―ijod qilinadi‖.
Yuqorida terminshunoslarning terminning asosiy vazifasi va xususiyati haqidagi, ya‘ni ter-
minlarning nominativligi yoki definitivligi haqidagi fikrini keltirdik. Terminologik birikmalar-
ning ko
ʻ
p leksemaliligi, ya‘ni ular komponentlarining soni nechtagacha bo
ʻ
lishi keyingi yillarda
terminshunoslarning diqqat-e‘tiborini jalb etib kelmoqda. Haqiqatan ham keyingi yillarda miq-
doran ortib borayotgan ko
ʻ
p komponentli birikma terminlar tushuncha mazmunini to
ʻ
laroq ifo-
dalashga xizmat qilsa-da, ularni amalda qo
ʻ
llash va esda saqlab qolish ancha noqulaydir. Aslini
olganda, bunday terminlar ikki, nari borsa uch, to
ʻ
rt komponentdan iborat bo
ʻ
lishi lozimki,
natijada, birikma terminlarning komponentlari, tegishli belgilarni to
ʻ
laroq aks ettirish maqsadida,
aniqlovchilar, sifatdoshli o
ʻ
ramlar qo
ʻ
shish orqali hosil qilinishi lozim.
Har bir sohaning, tarmoqning termini borki, u o
ʻ
sha soha, tarmoq doirasida qo
ʻ
llanadi, aniq-
roq qilib aytganda, kasb-hunar egasining nutqini shakllantiradi, o
ʻ
zaro nutqiy muomala uchun
shart-sharoit yaratadi.
Bu o
ʻ
rinda shuni qayd etish lozimki, muayyan kasb-hunar yoxud mutaxassislikka ega bo
ʻ
l-
gan kishilar ko
ʻ
pincha u yoki bu sohaning o
ʻ
ziga xos spetsifik terminlari bilan ish ko
ʻ
radi.
O
ʻ
zbek tilshunosligida terminlarni o
ʻ
rganish, ularni tartibga solish, terminologik lug
ʻ
atlar
tuzish kabi qator chora-tadbirlar XX asrning 20-yillari o
ʻ
rtalaridan boshlangan
.
Zero, ayrim leksikografik ishlarni hisoblamaganda, o
ʻ
zbek tilini ilmiy asosda o
ʻ
rganish,
hozirgi o
ʻ
zbek tilshunosligining fan sifatida yuzaga kelishi ham shu davrdan boshlangan. Albatta,
terminlarni o
ʻ
rganish ehtiyoji o
ʻ
z-o
ʻ
zidan kelib chiqqan emas, barcha bilim sohalari bo
ʻ
yicha
o
ʻ
zbek tilida ta‘lim berishni yo
ʻ
lga qo
ʻ
yish, bilim sohalarining sezilarli darajada rivojlana borishi,
ilmiy tafakkur doirasining kengayishi, sobiq ittifoqdagi milliy tillar, jumladan, o
ʻ
zbek tili lug
ʻ
at
tarkibining boyib borishi, binobarin, tilda terminlarning ko
ʻ
payib borishi ularni (terminlarni) har
tomonlama o
ʻ
rganish va tartibga keltirishga turtki bo
ʻ
lgan edi.
O
ʻ
zbek tilshunosligida turli fan sohalariga oid terminologik tizimlarni lingvistik jihatdan har
tomonlama ham ilmiy, ham amaliy o
ʻ
rganish, asosan, 1950-yillardan keyin izchilroq tus ola
boshladi; termin va terminologiyaning nazariy masalalariga bag
ʻ
ishlangan maqolalar, ayrim fan
sohalari terminlarini lingvistik jihatdan tahlil etishga bag
ʻ
ishlangan ilmiy tadqiqot ishlari yuzaga
keldi, mukammal terminologik lug
ʻ
atlar yaratila boshlandi.
50
Mahmud Qoshg
ʻ
ariyning ―Devonu lug
ʻ
otit turk‖ lug
ʻ
ati, inqilobgacha yaratilgan bir qancha
lug
ʻ
atlar, o
ʻ
zbek adabiyoti vakillari, xususan, Alisher Navoiy, Bobur va boshqalarning badiiy,
ilmiy-badiiy asarlari o
ʻ
zbek terminologiyasining rivojlanishida o
ʻ
ziga xos o
ʻ
rin tutgan manbalar
hisoblanadi.
Bugungi kunda terminologiyaning amaliy va nazariy jihatlarini yanada chuqurroq o
ʻ
rganish,
termin qo
ʻ
llashni tartibga solish davlat ahamiyatidagi masalaga aylandi.
O
ʻ
zbekiston Respublikasining Davlat tili haqidagi Qonuni qabul qilinishi munosabati bilan
O
ʻ
zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida Respublika terminologiya qo
ʻ
mitasining
ish boshlashi, terminologiya masalalariga bag
ʻ
ishlab Respublika miqyosida bir necha ilmiy-
amaliy, ilmiy-nazariy konferensiyalarning o
ʻ
tkazilganligi fikrimizning yaqqol dalilidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
