O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

Adabiyotlar 
1.
Bahriddinova B.M. Hozirgi o
ʻ
zbek adabiy tili (o
ʻ
quv uslubiy majmua) – Toshkent, 2016. 
2.
Hojiyev A. O
ʻ
zbek tili morfologiyasi, morfemikasi va so
ʻ
z yasalishining nazariy 
masalalari. – T.: Fan, 2010.
3.
Mengliyev B., Bahriddinova B. O
ʻ
zbek tilining so
ʻ
z tarkibi o
ʻ
quv lug
ʻ
ati. – T.: Yangi asr 
avlodi, 2009.
4.
O
ʻ
zbek tili grammatikasi. I jild. – T., 1975.
5.
Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o
ʻ
zbek tili. – T.: Universitet, 2006.
6.
Sayfullayeva R. va boshqalar. Hozirgi o
ʻ
zbek tili. O
ʻ
quv qo
ʻ
llanma. – T.: 2007.
7.
Sayfullayeva R. va boshqalar. Hozirgi o
ʻ
zbek adabiy tili. Darslik. – T.: 2010.
8.
Tojiyev Y. O
ʻ
zbek tili morfemikasi. – T., 1992.
 
ONOMASIOLOGIK TERMINOLOGIYADA GIPERONIM-GIPONIMIK 
MUNOSABATLAR 
I.Ermatov,
GulDU dotsenti, f.f.n.
Annotatsiya.
Mazkur maqola o
ʻ
zbek tilshunosligi muammolariga, xususan, til sathlari va 
ularning birliklari tizimiga xos giperonim va giperonimik, giponim va giponimik munosabatlar, 
ularning o
ʻ
zbek tili leksikologiya, xususan onomastika tizimiga xos amaliga alohida e‘tibor 
qaratilgan. Tilshunoslik terminlari maqolaning illyustrativ materiali sifatida xizmat qiladi. 
Kalit so
ʻ
zlar:
Lisoniy birliklar, paradigmatika, sintagmatika, giperonim, giperonimik muno-
sabat, giponim, giponimik munosabat, onomastika, antroponimika, toponimika va b. 
Tilning leksik-semantik darajasi birliklarining tizimli o
ʻ
zaro munosabatlarining bir turi – bu 
giponimiya. Tilning leksik tizimidagi ushbu munosabatlarning holati to
ʻ
g
ʻ
risida turli xil nuqtai 
nazarlarni hisobga olgan holda, biz juda keng tarqalgan, ko
ʻ
plab tadqiqotlar bilan tasdiqlangan, 
giper-giponimik munosabatlar leksik birliklarining eng muhim umumiy bog
ʻ
lanishlari soniga 
tegishli ekanligi haqidagi xulosaga murojaat qilamiz. Mantiqiy va semantik bog
ʻ
lanishga asos-

---

59 
langan giponimiya, individual semantik maydonlar (guruhlar) ierarxik tuzilishini va tilning lek-
sik tizimini bir butun sifatida, tilning lug
ʻ
aviy tarkibini tuzadigan asosiy aloqadir.
Lisoniy birliklar, tilning qaysi sathiga qarashliligidan qat‘iy nazar, ma‘lum bir lisoniy muno-
sabatlar asosida o
ʻ
zaro bog
ʻ
lanadi. Bunday lisoniy munosabatlar asosan ikki xil bo
ʻ
ladi. Birin-
chisi paradigmatika (paradigmatik munosabatlar), ikkinchisi sintagmatika (sintagmatik munosa-
batlar) deb ataladi
36
. 
Paradigmatik munosabatlar asosida paradigma, sintagmatik munosabatlar asosida sintagma 
(va sintagmatika) tushunchalari yotadi. Paradigmatika va paradigmatik munosabat, sintagmatika 
va sintagmatik munosabatlar tushunchalari fransuz va shvesar tilshunosi F. de Sossyur ta‘limoti 
tufayli fanga ma‘lum bo
ʻ
lgan
37
.
Paradigma va paradigmatika tushunchalari asosida tilning, har bir sath birliklariga xos 
giperonim, giponim tushunchalari va ularning o
ʻ
ziga xos xususiyatlari, shuningdek, ierarxiyalik 
xususiyatlari belgilanadi.
Paradigma va paradigmatika munosabatlar tufayli til sathlari va ularning sistem tavsifi 
belgilanganidek, giperonim va giponim tushunchalari, ularning o
ʻ
zaro munosabatlari tufayli pa-
radigma va ularni tashkil etuvchi uzviy birliklar tavsifi belgilanadi.
Til unsurlarining giperonimik-giponimik bog
ʻ
lanishlari turlicha qurshovlarda amalga oshadi. 
Bu qurshovlar biri-boshqasini hosil qilish xususiyatiga ega bo
ʻ
ladi. Boshqa giponimik qurshov 
hosil qila olmaydigan til birliklari o
ʻ
zidan yirikroq giperonim(lar) doirasida tutashadi. Nisbatan 
yirik giperonimlar o
ʻ
zidan quyi giperonimlar va ulardan yana quyiroq (minimal) giperonimlar 
uyushmasidan tashkil topadi. Giponim xarakterini kasb etgan eng kichik (minimal) lisoniy 
unsurlar unga nisbatan yirikroq, o
ʻ
rtacha kattalikdagi giperonim-giponimlar o
ʻ
ziga nisbatan yana 
boshqa yirikroq gipero-giponimlar va hokozo izchillikdagi gipero-giponimlar tarkibiga uning 
tarkibiy unsurlari sifatida o
ʻ
rnasha boradi. Shuning uchun ham har qanday yirik, maksimal, 
giperonimlar o
ʻ
ziga xos paradigmalar xarakterini kasb etib, o
ʻ
ziga nisbatan quyi gipero-gipo-
nimlar hosilasi, uyushmasi, maqomiga ega bo
ʻ
la boradi. Bu va bunga o
ʻ
xshash xususiyatlar til 
tizimining ierarxiya va ierarxiyali munosabatlar hodisasi bilan aloqador tushunchalar hisob-
lanadi.
To
ʻ
plamni kattaroq guruhlarga, bunday guruhlarning o
ʻ
zini ichki turlarga, turlarni ichki 
xillarga, xillarni navlarga, navlarni ko
ʻ
rinishlarga bosqichma-bosqich bo
ʻ
lish hamda to
ʻ
plamni 
o
ʻ
xshash va farqli belgilar asosida ichki guruhlarga ajratish orqali giperonimik-giponimik muno-
sabatlar yuzaga keladi.
Masalan, leksikologiyaning onomastika tarmog
ʻ
iga nazar tashlasak, ular uch a‘zodan iborat 
mikrotizimga ega: