O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

 
 Adabiyotlar 
1.
Амиева А.М., Филимонов В.В., Сергеев А.П., Трасов Д.А. Инструменты корпусной 
лингвистики // https://elar.urfu.ru/bitstream/10995/36257/1/ittsm-2016-34.pdf 
2.
Ермаков А. Морфологический анализатор – основа поисковых систем // https: 
//www.kv.by /archive/index2004154301.htm 
3.
 
www.rco.ru/product.asp. 
 
 
TIL – MILLATNING BORLIGI VA BIRLIGINING
BOSH BELGISI
O
ʻ
. Islamov, 
O
ʻ
zSMI, f.f.n. 
Alisher Navoiyning nutq madaniyati va odobi haqidagi qarashlarini to
ʻ
g
ʻ
ri tushunish va 
talqin qilish uchun uning umuman til, nutq, tilga munosabat haqidagi qarashlarini teran angla-
moq lozim bo
ʻ
ladi. Chunki insonning ma‘naviy kamolotga erishuvida, jamiyatning madaniy-
ma‘rifiy rivojida ona tilining o
ʻ
rni favqulodda muhimdir. Til milliy ma‘naviyat, ma‘rifat va 
madaniyatning eng xolis va xira tortmas ko
ʻ
zgusidir. Demakki, millatning borligi va birligining 
bosh belgisi tildir
31
. 
Alisher Navoiyning lingvistik qarashlari doirasi nihoyatda keng bo
ʻ
lib, ular orasida til, til-
ning paydo bo
ʻ
lishi, til birliklari, nutq birliklari, nutqning lisoniy sifatlari, ayniqsa, badiiy tilning 
roli haqidagi mulohazalari asosiy o
ʻ
rin tutadi. Chunki ular Navoiyning lisoniy muloqotning 
kommunikativ talablari, nutq madaniyati va odobi haqidagi qarashlarini to
ʻ
g
ʻ
ri talqin qilishga 
yordam beradi. 
Navoiy o
ʻ
z asarlarining ba‘zi o
ʻ
rinlarida tilning ijtimoiy ahamiyati haqida fikr yuritib, tilning 
paydo bo
ʻ
lishi haqidagi o
ʻ
z mulohazalarini bildiradi. Uning ―Layli va Majnun‖ dostonida yozi-
shicha, inson paydo bo
ʻ
lgan davrlarda u hamma narsani ko
ʻ
rar edi-yu, ammo gapira olmasdi, 
chunki ―Anglar so
ʻ
z edi-yu munda yo
ʻ
q so
ʻ
z‖. (―Layli va Majnun‖, 30-bet) Shu sababli Olloh eng 
avvalo, ibtidoda ―so
ʻ
z‖ni, ya‘ni tilni yaratdi va insonga bu ne‘matni taqdim qildi:
31
Маҳмудов Н. Ўқитувчи нутқи маданияти. – Тошкент, Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриѐти, 2009, 3-бет. 

---

53 
Bas avvalg
ʻ
i sado so
ʻ
z o
ʻ
lg
ʻ
ay, 
Har savtqa ibtido so
ʻ
z o
ʻ
lg
ʻ
ay. 
(―Layli va Majnun‖, 30-bet)
Demak, tabiatdagi eng birinchi tovush (―sado‖) so
ʻ
z bo
ʻ
lgan va u ibtidoning boshlanishidir.
Navoiy tilning paydo bo
ʻ
lishini o
ʻ
z davrida keng tarqalgan diniy nuqtayi nazar, ya‘ni ―olam-
ning hamma narsaning boshlanishi (avvali) hamda oxiri so
ʻ
z, ya‘ni tildir‖ deyilgan e‘tiqodga ta-
yanadi. U ―Sab‘ai sayyor‖ dostonida yozadi:
So
ʻ
zga bas vasf budurur mujmal, 
Kim, nekim avval, ul anga avval. 
So
ʻ
z kelib avval jahon so
ʻ
ngra, 
Ne jahon, qavn ila makon so
ʻ
ngra. 
Har kishi dahr aro hayot topib, 
So
ʻ
ngg
ʻ
i dam so
ʻ
z bila najot topib. 
Avvalu oxiringg
ʻ
a solg
ʻ
il ko
ʻ
z, 
Bil ham avval so
ʻ
zu ham oxir so
ʻ
z. 
(―Sab‘ai sayyor‖, 31-bet) 
Ko
ʻ
rinadiki, Navoiy hamma narsaning ibtidosi, boshlanishiga sabab ham so
ʻ
z (til) va barcha 
narsaning oxiri ham so
ʻ
z deb biladi. Demak, so
ʻ
z jahondan, makondan oldin yaratilgan va so
ʻ
z 
orqali inson hayot va najot topgan, dunyoning oxiri ham so
ʻ
z bilan tugaydi. Aytilganlar orasida 
insonning so
ʻ
z tufayli hayot va najot topgani xarakterlidir, chunki so
ʻ
z (til) paydo bo
ʻ
lgach 
kishilar gaplashadigan, fikr almashadigan bo
ʻ
ldi, jahon sirlarini, bir-birini tushunadigan bo
ʻ
ldi, 
chunki atrofidagi narsalar, ob‘ektlar, hodisalarga, his-tuyg
ʻ
ulariga nomlash imkoniyati tug
ʻ
ildi, 
nom esa turli, bir tipli narsalarni farqlash, idrok qilish imkoniyatini berdi. Navoiyning tilni so
ʻ
z 
deb atayotganida ham ma‘lum hikmat bor. Chunki insonlar dastlab qo
ʻ
llagan lisoniy birlik so
ʻ
z-
dir, nomdir. Mana shu so
ʻ
zlardan foydalanib so
ʻ
z birikmalari, gap tuzish, gap orqali esa nutq 
yaratish (so
ʻ
zlash) imkoniyati yuzaga kelgan. Shu sababli Navoiy kishi jismi va ruhining ajral-
mas qismi, hosilasi so
ʻ
z deb biladi. Uning ta‘kidlashicha, so
ʻ
z bo
ʻ
lmaganida inson ajab balolarga 
duchor bo
ʻ
lardi, uning nutq bulbuli, ovozsiz bo
ʻ
lur edi:
Jism bo
ʻ
stonig
ʻ
a shajar so
ʻ
zdur, 
Ruh ashjorig
ʻ
a samar so
ʻ
zdur. 
Bo
ʻ
lmasa so
ʻ
z ajab balo bo
ʻ
lg
ʻ
ay, 
Bulbuli nutq benavo bo
ʻ
lg
ʻ
ay. 
(―Sab‘ai sayyor‖, 31-bet) 
Yuqoridagi satrlardan shuni anglash mumkinki, Navoiy tilning paydo bo
ʻ
lishini diniy aqi-
daga bog
ʻ
lab izohlasa-da, til, nutqning ijtimoiy qimmati, inson hayotida tutgan o
ʻ
rnini to
ʻ
g
ʻ
ri ba-
holaydi, chunki so
ʻ
z (til) insonni boshqa jonzotlardan farqlaydi, insonning obektiv olamni ang-
lashiga, bir-biri bilan fikr almashishiga imkon yaratadi. Inson tili bo
ʻ
lmaganida bular yuzaga kel-
mas edi. 
Shunisi ham borki, Navoiyning til (so
ʻ
z)ning paydo bo
ʻ
lishi haqidagi fikrlarida uning tilga 
muhabbati balqib turadi, bu hurmatni u badiiy til bilan ko
ʻ
tarinki ruhda bayon qiladi. 
Tilshunoslikda Navoiyning til (so
ʻ
z)ning paydo bo
ʻ
lishi haqidagi diniy, falsafiy fikrlarini 
turli nuqtayi nazarda talqin qilishlar uchraydi. Sho
ʻ
rolar davrida yozilgan maqolalarda bu fikrlar 

---

54 
ateizm nuqtai nazaridan baholansa, mustaqillik davrida yozilgan ishlarda u realistik, xolisona 
ruhda talqin qilinmoqda. 
Navoiyning tilning paydo bo
ʻ
lishi yuzasidan mulohazalarining falsafiy-badiiy asosini yanada 
qoniqarliroq izohlashga intilish maqsadida shoirning ―Hayrat ul-abror‖ dostoniga murojaat qila-
miz. Navoiy qarashicha, so
ʻ
z hatto olamni yaratish vositasi bo
ʻ
lganligini quyidagicha ishora or-
qali bildiradi: 
Qaysi nasim ulkim erur gulfishon, 
Barcha gulu nastarin andin nishon. 
Bu ikki yaprog
ʻ
in qachon zufunun, 
Bir-biriga qo
ʻ
ysa bo
ʻ
lur ―kofu-nun‖. 
Dahri muqayyad bila ozodasi, 
Barcha erur ―kof‖ ila ―nun‖ zodasi
32
. 
Baytlardan anglashiladi, ―Kof‖ va ―Nun‖ qo
ʻ
shilsa arabcha ―Kun‖ (Yaral) so
ʻ
zi hosil bo
ʻ
ladi. 
Rivoyatga ko
ʻ
ra, Olloh ―Kun‖ deganda butun olam yuzaga kelgan, demak butun olam shu qud-
ratdan iborat so
ʻ
z tufayli vujudga kelgan, deydi. Bu fikrni ―Layli va Majnun‖ dostonining so
ʻ
z 
gavhari vasfiga bag
ʻ
ishlangan bobida yanada rivojlantiradi. 
Hozirgi mavjud bo
ʻ
lgan narsalar, olam hatto borliq va yo
ʻ
qliq haqida tasavvur bo
ʻ
lmagan bir 
paytda dastlabki yaratilish shabadasi vujudga tomon qo
ʻ
zg
ʻ
aldi. Insof bilan nazar tashlagan har 
bir kishi anglar edi-yu, lekin so
ʻ
zning o
ʻ
zi yo
ʻ
q edi. 
―Kun‖ amri zohir bo
ʻ
lgan chog
ʻ
da ―fakun‖ (borliq) shovqini ham paydo bo
ʻ
ldi. Demak, 
birinchi sado so
ʻ
z ekan, har qanday qo
ʻ
shiqning ham (olamning) boshlanishi so
ʻ
zdur‖
33
.
Alisher Navoiyning fikricha, ―So
ʻ
z gavharining sharafi‖ balandligi sabab uning butun olam 
qudrati tarafidan tuhfa etilganidadir. U ―to
ʻ
rt sadaf gavharining durji‖ – ya‘ni to
ʻ
rt unsur bo
ʻ
lgan 
inson zotining bosh xususiyatini belgilaydi. Inson nutqi bilan inson, nutq uni barcha narsadan 
afzal etadi‖
34
. Shuning uchun ham milliy hamiyat, umuminsoniy qadriyat va milliy o
ʻ
zlik idro-
kining barqarorligi, milliy ong va tafakkur, milliy g
ʻ
urur va iftixor, Vatanga teran muhabbat va 
istiqlolga adoqsiz sadoqat kabi ma‘naviy kamolotnnig o
ʻ
zagini tayin etuvchi tushunchalarni til-
dan, xususan ona tilidan ayro holda tasavvur ham etib bo
ʻ
lmaydi. Shuning uchun ham alloma aj-
dodlarimiz tilni ana shu mo
ʻ
tabar tushunchalarni inson shuuriga muhrlamoqning eng ta‘sirchan 
vositasi deb bilganlar. Bu vositadan unumli va o
ʻ
rinli foydalanmoq uchun, avvalo, insonda til 
tuyg
ʻ
usi tarbiyasi tugal bo
ʻ
lishi, ya‘ni ona tilining mohiyatini faqat aql bilangina emas, balki 
ichki hissiy sezgi bilan ham idrok etish ustuvorlanishi lozim
35
. 
32
Алишер Навоий. Ҳайрат ул-аброр. – Тошкент, 1991, 57-бет. 
33
Абдуллаев Ё. Алишер Навоий сўз таърифида // Алишер Навоий таваллудининг 560 йиллигига бағишланган мақолалар 
тўплами. – Термиз ДУ, 2001, 8-бетлар. 
34
Муҳиддинов М. Сўз гуҳариға эрур онча шараф // Мулоқот, 2004, 3-сон, 13-бет. 
35
Маҳмудов Н. Ўқитувчи нутқи маданияти. – Тошкент, Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриѐти, 2009, 17-бет. 

---

55