O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

2. Ona tiliga xiyonatni til egalari kechirmaydi 
О
ʻ
zbek tilining ilmiy tahliliga xorijda – Sharqda, shuningdek, G‗arbda ham yuqoridagidek 
azaliy e‘tibor susaymagan. Ayniqsa, A.N.Samoylovich V. V.Bartoldga yozgan xatlaridan birida 
о
ʻ
zining qisqa muddatdagi rejasini quyidagicha bayon qiladi: ―Uchta grammatikani – qrim-tatar, 
о
ʻ
zbek, usmonli-turk tillari grammatikasini yozib tugatganimdan keyin, asosiy e‘tiborni turkiy 
tillarning qiyosiy grammatikasiga oid ishga qaratmoqchiman. Bu haqda bir paytlar Goto (fransuz 
tilshunosi – N.R.) menga taklif bergan edi‖. О
ʻ
zbek tilining ravnaqi va xalqaro miqyosdagi shon-
shuhrati uchun boshqa millatga mansub olimlarning bu qadar jon kuydirishi odamni quvontiradi. 
Ammo о
ʻ
z millatimizga mansub odamning о
ʻ
zbek tilining tarixi, bugungi holati tо
ʻ
g‗risida al-
moyi aljoyi sо
ʻ
z yuritishi ba‘zan odamni hayron qoldiradi, hatto g‗azablantiradi. Men internetdan 
olgan bir ma‘lumotni shu о
ʻ
rinda keltirib о
ʻ
tishni lozim topdim. 
Moskva davlat universiteti qoshidagi Osiyo va Afrika institutining Markaziy Osiyo va 
Kavkaz kafedrasi professori, о
ʻ
zbek tili muallimi Tair Maxamatov Sputnik muxbiri bilan qilgan 
suhbatida о
ʻ
zbek tili rivojida rus tilining ahamiyati haqida sо
ʻ
z yuritib, quyidagilarni bayon 
qiladi. ―О
ʻ
zbekistonda chop etiladigan gazeta va jurnallarni varaqlasak, о
ʻ
zbek tiliga rus tili or-
qali kirgan kо
ʻ
plab lotincha terminlarni uchratamiz. О
ʻ
zbek tili forsiy, eski turkiy, arab va lotin 
tillarining ijodiy sintezi asosida shakllandi. Masalan, о
ʻ
z vaqtida ―samolyot‖ sо
ʻ
zidan voz kechib 
―tayyora‖ deb aytadigan bо
ʻ
ldik. Ammo bu be‘manilik ekanini keyin tushunib yetdik va yana 
―samolyot‖ sо
ʻ
ziga qaytdik‖. 
Mahamatovning qarashicha, О
ʻ
zbekiston Respublikasi bu singari qonunlari bilan (Davlat tili 
tо
ʻ
g‗risidagi qonun nazarda tutilyapti – N.R.) tenglikni, bir xillikni shakllantirishga harakat 
qilayotganini tamomila tabiiy deb hisoblaydi. Ammo Mahamatovning fikricha, bir necha tillarni 
qabul qilish eng tо
ʻ
g‗ri qaror bо
ʻ
lardi.
T.Mahamatov gapida davom etadi:"Men Toshkentda bо
ʻ
lib turaman, IIV tizimida, Xalq 
ta‘limi vazirligida va boshqa sohalarda ishlaydigan rus millatiga mansub mutaxassislar bilan 
uchrashaman. Ular rus tilida sо
ʻ
zlaydilar, О
ʻ
zlarining hujjatlarini ham rus tilida yozadilar. Eng 
tо
ʻ
g‗ri variant – davlat tili sifatida uchta tilni: о
ʻ
zbek, rus va ingliz tillarini kiritishdir. 

---

24 
О
ʻ
zbekistonda tojiklar ham borligini nazarda tutsak – ular aholining kamida 50 foizini tashkil 
qiladi, jumladan, Buxoro va Samarqand viloyatlarida bunday sharoitda hech bо
ʻ
lmaganda, vilo-
yatlar darajasida tojik tilini ham qoldirish kerak. Agar biz qо
ʻ
shnilar bilan dо
ʻ
st bо
ʻ
lib yashashni 
istasak, bu juda tо
ʻ
g‗ri qaror bо
ʻ
ladi". 
Maxamatovning bu gaplarini о
ʻ
qib, sog‗lom fikrlaydigan, vujudida о
ʻ
zbek qoni oqayotgan 
odam о
ʻ
zining ona tili taqdiri tо
ʻ
g‗risida bunday fikrlashi, ma‘nisiz-tutruqsiz, kurakda turmay-
digan takliflarni berishi biron qolipga sig‗maydi. Uning davlat tili tо
ʻ
g‗risidagi qarashlari alah-
sirashdan boshqa narsa emas. U о
ʻ
z maqsadini ―Agar biz qо
ʻ
shnilar bilan dо
ʻ
st bо
ʻ
lib yashashni 
istasak‖ degan gapida ishora qilayotganday bо
ʻ
ladi, Samarqand va Buxoroda til muammosi 
davlat tili darajasida hech qachon kо
ʻ
tarilmagan bо
ʻ
lsa-da, til bahonasida о
ʻ
zbek xalqi bilan 
qо
ʻ
shni xalqlar о
ʻ
rtasiga adovat urug‗ini sochishga о
ʻ
zining g‗arib fikrlari orqali da‘vat qilayot-
gani aniq kо
ʻ
rinib turibdi. Asrlar davomida hamjihatlikda yashab kelgan xalqlarni bir-biriga 
dushmanlashtiradigan ikki narsa bor. Birinchisi – bir xalqning ona tiliga bepisandlik bilan qarash 
yoki tilni haqoratlash, ikkinchisi – bir millatning dinini yerga urib о
ʻ
zinikini yuqori kо
ʻ
tarish. 
Mahamatov janoblari garchi о
ʻ
zbek tili bо
ʻ
yicha professor lavozimida ishlasa ham, nazariy bilimi 
haminqadar, juda nochor ekani uning о
ʻ
zbek tilining tarixiy shakllanishiga oid qarashlarida о
ʻ
zini 
kо
ʻ
rsatib turadi, gaplaridan ma‘lum bо
ʻ
ladi. Lotin tili о
ʻ
zbek tilining shakllanishiga aslo ta‘sir 
etmagani hamma tilshunoslarga ayon. Bizningcha, Toir Mahamatov о
ʻ
zbek tiliga boshqa tillar-
dan sо
ʻ
z о
ʻ
zlashishini nazarda tutgan, chamasi. Ammo sо
ʻ
z о
ʻ
zlashishi va о
ʻ
zbek tilining tarixan 
shakllanishi tamomila boshqa tushuncha va hodisalardir.
Yuqorida men aytib о
ʻ
tgan turkolog A.N.Samoylovich о
ʻ
zbek millatiga yoki biron turkiy 
qavmga aslo aloqador emas. Uni о
ʻ
zbek tilining boyligi о
ʻ
ziga jalb qilgan. A.N.Samoylovich 
1925-yili V.Bartoldga yozgan yana bir xatida Istambulda amalga oshiradigan ishlari va rejalari 
haqida sо
ʻ
z yuritib, quyidagilarni yozadi: ―Turkologiya institutida kо
ʻ
p vaqtimni о
ʻ
tkazaman. Bu 
yerda bо
ʻ
lganimda о
ʻ
zimni xuddi uydagiday his qilaman. Turkologiya institutining asosiy tarkibi 
hozircha Kо
ʻ
purilizodadan, qrim-tatar millatiga mansub kutubxonachidan, boshqird millatiga 
mansub kutubxona yordamchisidan va qorovuldan iborat. ―Qarangki, Kо
ʻ
purilizoda – butun 
boshli Turkologiya institutining mazmuni. Ilmga ana shunday yondashuv turkologiyaning 
poydevori bо
ʻ
lgan turkiy tillarga doimo hurmat bilan munosabatda bо
ʻ
lishni taqozo qiladi.