O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

о
ʻ
(v) 
bо
ʻ
lib
, 
qaysi turkiy tillarda bu sо
ʻ
zning qо
ʻ
llanishiga ham havolalar 
berilgan.
“
Qissai Sayfulmuluk
”
dan bir misol ham berilgan: 
Saypul Muluk o(v)g‗a chiqqandin 
kin
... 
V.Radlovning bu lug‗ati chop etilganiga bir yuz о
ʻ
ttiz yil bо
ʻ
ldi. U ellik yil davomida lug‗at 
ustida ish olib borganini ham inobatga olsak, yaqin bir yuz sakson yildan oldingi turkiy tillar va 
dialektlarning holatini о
ʻ
zida ifoda etadi. Radlovning mazkur lug‗ati turkiy tillarning tom ma‘-
nodagi qiyosiy lug‗ati bо
ʻ
lishi uchun kelgusida о
ʻ
zbek tilidagi tub turkiycha sо
ʻ
zlar va chig‗a-
toycha sо
ʻ
zlar asosida qiyosiy lug‗at tuzilsa, о
ʻ
ylaymizki, о
ʻ
zbek tilining lug‗at tarkibi boyiydi. 
О
ʻ
zbek tilidagi umumturkiy sо
ʻ
zlar ham qiyosiy lug‗atlarda о
ʻ
z ifodasini topadi. Radlovning bu 
lug‗atiga material sifatida Sibirdagi va О
ʻ
rta Osiyodagi turkiy xalqlarning tili va dialektlari 
xizmat qilgan. Shu boisdan eski о
ʻ
zbek tilidan boshlab shu kungacha davom etib kelayotgan 
ayrim arabiy va forsiy sо
ʻ
zlar ham lug‗atda bor.Bu sо
ʻ
zlar turk tilidan lug‗atga kiritilgan. О
ʻ
sha 
arabiy va forsiy sо
ʻ
zlarni asli chig‗atoychada kо
ʻ
p ishlatilgan sо
ʻ
zlar sifatida qarash kerak. Ma-
salan, 
sadoq, soddadil, sadaf
kabi sо
ʻ
zlarni misol sifatida keltirish mumkin. Chamasi, Radlov 
turkiy sо
ʻ
zlarni lug‗atga kiritishni va tom ma‘nodagi turkiycha lug‗at tuzishni maqsad qilgan. 
Ammo arab va fors sо
ʻ
zlarining lug‗atdan joy olganidan tasavvur qilish mumkinki, chig‗atoy 
tilining mavqeyi, ya‘ni eski о
ʻ
zbek tilining mavqeyi О
ʻ
rta Osiyo turkiy tillari orasida baland bо
ʻ
l-
gan. Zotan, chig‗atoy tili nafaqat О
ʻ
rta Osiyoda faoliyat kо
ʻ
rsatgan, balki Oltin О
ʻ
rda adabiy tili, 
mamluklar davlatidagi adabiy til tom ma‘noda chig‗atoy tilidan iborat bо
ʻ
lgan. Radlovning maz-
kur lug‗ati asosida turkiy tillarning qiyosiy lug‗ati amalga oshiriladigan bо
ʻ
lsa, tilimizning lug‗at 
tarkibi boyishini kuzatgan va turkiy tillar orasidagi mavqeyini kо
ʻ
rgan bо
ʻ
lar edik. Va keng om-
maga tushunarsiz bо
ʻ
lgan arabiy va forsiy sо
ʻ
zlar о
ʻ
rnini turkiy sо
ʻ
zlar egallashi haqida tavsiyalar 
ishlab chiqish imkoni bо
ʻ
lardi. Lug‗atlar о
ʻ
zbek tilining boyligini kо
ʻ
rsatib qolmaydi, balki xal-
qimizning tarixiy va madaniy aloqalarini kо
ʻ
rsatadigan dalillardan biri sifatida ham xizmat qila-
di. U manchjurcha sо
ʻ
zlarni shunchaki kiritmagan, balki turkiy tillarning qiyosiy lug‗atlariga ma-
terial sifatida foydalanish uchun kiritgan. О
ʻ
tgan asrning о
ʻ
rtalarida turkologiya ilmida 
V.Radlovning mazkur lug‗atiga turlicha munosabatlar bо
ʻ
lgan edi.

---

23 
Mazkur lug‗at Rossiya va Turkiyada jahon turkologiyasining katta yutug‗i sifatida baho-
langan. XX asrning birinchi choragida Radlovning mazkur lug‗atini turk tiliga tarjima qilib chop 
ettirish uchun Istanbulda komissiya tuzilgan. Ammo rus turkologiyasida о
ʻ
zbek tilining katta 
bilimdoni akademik A.N.Samoylovich, turk olimi Zaki Validiy Tо
ʻ
g‗on komissiyaning bu 
taklifiga qarshi chiqqanlar. Buning о
ʻ
rniga о
ʻ
sha paytdagi turk va rus turkologlari va boshqa 
mamlakat turkologlarini jalb qilgan holda, hamkorlikda Radlovning lug‗atidagi kamchiliklarini 
tuzatish, qayta ishlash yangi yig‗ilgan materiallar bilan tо
ʻ
ldirish haqida fikrlar bildirilgan. Eng 
tо
ʻ
g‗ri va mantiqli fikr mana shu edi. Maktubning qolgan qismi mazmunidan anglashilishicha, 
A.Samoylovich tashabbusni qо
ʻ
lga olib, V.Bartoldga Radlov lug‗atini qayta nashr etishni 
Rossiya Fanlar Akademiyasi о
ʻ
z zimmasiga olishini ta‘kidlagan. A.N.Samoylovichning tashab-
busi mantiqan tо
ʻ
g‗ri va xolis edi. Ammo о
ʻ
sha rejalar amalga oshmay qoldi. Agar amalga osh-
ganda, shubhasiz, о
ʻ
zbek tilidagi turkiy sо
ʻ
zlar ham albatta о
ʻ
sha lug‗atdan joy olishi aniq edi.
V.Radlovning lug‗atida sо
ʻ
zlikning turkcha tarjimasi о
ʻ
rni-о
ʻ
rni bilan berilgan. Agar bu 
lug‗at Turkiyada tarjima qilinib , о
ʻ
sha erda chop etilganda edi, Sobiq Ittifoq hududidagi turkiy 
tillar, jumladan, о
ʻ
zbek tilidagi turkiy sо
ʻ
zlar mazkur lug‗atning turkcha tarjimasidan о
ʻ
rin olol-
masligi mumkin edi. A.Samoylovichni har doim – butun ilmiy faoliyati davomida о
ʻ
zbek tilining 
ravnaqi qiziqtirib kelgan. Shu bilan birga Turkiston о
ʻ
lkasidagi tarixiy hujjatlar, о
ʻ
zbek adabiyoti 
tarixiga oid manbalar, masalan, Bobur ―Devon‖i qо
ʻ
lyozmasi uning ilmiy faoliyatida asosiy о
ʻ
rin 
egallagan edi.