O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

Arab
Lotin 
Izoh 
a 
Til orqa keng 
Boshda , o
ʻ
rtada-ozirda
 
ä 
(
ǝ
) 
keng a 
(til oldi keng)
 
é 
(e) 
Yopiq e (til oldi o
ʻ
rta keng) 
 
ı
- 
i
ı (ï - ы) til orqa tor (yo
ʻ
g
ʻ
on) 
i til oldi tor (ingichka)
 
 
y 
yonma-yon ikki nuqtalı 
ye
 harfi 
y
 unsiz tovushi
 
 
o 
 
Boshda – o
ʻ
rtada 
Til orqa o
ʻ
rta keng (yo
ʻ
g
ʻ
on) 
 
 
ö 
 
Boshda – o
ʻ
rtada 
Til oldi o
ʻ
rta keng (ingichka)
 
 
u 
 
Boshda – o
ʻ
rtada 
Til orqa tor (yo
ʻ
g
ʻ
on)
 
 
ü 
 
Boshda – o
ʻ
rtada 
Til oldi tor (ingichka)

---

29 
Fıtrat 1921-1928-yillardagi ―Qutadg
ʻ
u bilig‖dagi (zal) harfini aynan olgan: 
―Qutadg
ʻ
u bilig‖da 
Fitratda 
Lotin transkripsiyasida 
ẕ
Fitrat 1928, s. 79
Arat 1947, s. 23 
tuğardın
1
ésä käldi
*
öñdün
2
yéli 
ajun étgüka
3
açtı uştmax yolı 
Izohlar:
* 
kéldi
KB Toshkent qo
ʻ
lyozmasida: bu so
ʻ
z
deb yozilgan. Fitrat birinchi bo
ʻ
g
ʻ
inda 
(hijoda) yopiq e unli tovushi uchun 
 
(kéld) yozish o
ʻ
rniga 
keldi deb keng ä bilan 
yozgan bo
ʻ
lishiga qaramay, keyin 0273 sonli baytda bo
ʻ
lsa 
yopiq
é
bilan yozgan: 
kéldi
:
―mesel kéldi ( 
) türkçe muñar meñzetür‖ 
Shu sababdan bu baytdagi 
yozilgani matbuotdagi bir imlo xatosi bo
ʻ
lishi mumkin? 
Fıtrat doimiy ravishda ―Qutadg
ʻ
u bilig‖dagi yopiq 
é
larni ko
ʻ
rsatgan bo
ʻ
lsa, tatar-turk olimi 
Arat esa, yopiq 
é
larni umuman qabul qilmagani tufayli o
ʻ
zining matn nashrida yopiq 
e
o
ʻ
rniga 
yo keng 
e 
[
ä
]
 
yoki 
i
unli tovushini ko
ʻ
rsatuvchi harflarni ishlatgan: 
es
e (äsä), k
e
ldi (käldi), y
i
li, 
i
tgüke (itgükä). Qadimgi va zamonaviy barcha turkiy adabiy tillarda mavjud bo
ʻ
lgan yopiq 
e 
tuvushini ko
ʻ
rsatmaslik albatta to
ʻ
g
ʻ
ri emas, lekin Turkiyadagi olimlarning bir qismi buni 
ishlatmaydi.
Bu tiloldi yopiq 
é
masalasida V.Radlov bilan S.E.Malov ham o
ʻ
z matn nashrlarida yopiq 
e
[
é
]
 
o
ʻ
rniga faqat keng 
ä
harfini ishlatishgan: 
V. Radlov, 1910, s. 17: 
S. E. Malov, 1951, s. 240: 
Fitrat domla esa, 1923-1932- yillar orasidagi ilmiy matn nashrlarida bu yopiq 
e
ni ishlatgan. 
Bu ham Fitrat domlaning 1928-yildagi ―Qutadg
ʻ
u bilig‖dan 80 bayt bergan nashrining 
turkshunoslik jihatidan ahamiyatga ega ekanligini isbotlaydi.
Toshkent qo
ʻ
lyozmasida: 9b /11 
Fıtrat 1928, s. 79 

---

30 
Fitrat (Transkripsiya)
Arat 1947, s. 24 
yağız yér yıpar toldı kafur kétib
bezänmäk tilär dunya körkin
1 
étib 
Izohlar: 
Turkshunos olim Aratning barcha yopiq 
e
[
é
] lar
 
o
ʻ
rniga keng 
e 
[
ä
] yoki tiloldi tor 
i
transkripsiya harflarini ishlatishi ham ―Qutadg
ʻ
u bilig‖ matni hamda umumiy Qoraxonlilar davri 
turk tilining fonetikasiga to
ʻ
g
ʻ
ri kelmaydi. Shu sababdan Arat matnidagi bu xatoliklar aslida 
uning transkripsiyasini transliterasiyaga, ya‘ni fonemalerning tovushlarni emas, faqatgina 
harflarning arab alifbosidan lotin alifbosiga ko
ʻ
chirilib yozilishiga aylantiradi: 
yir, kitip, itip 
sıng
ʻ
ari. Arat transkripsiya matni yana bir jihatdan xatoliki, u ham bo
ʻ
lsa, 
-ib
qo‗shimchasini 
Turkiya turk tilida bolgani kabi 
-ip
deb yozganidir: 
kitip, itip
kabi. Fitrat esa bularni arap alifboli 
transkripsiyasida to
ʻ
g
ʻ
ri yozgan: 
kétib
,
étib
. 
Toshkent qo
ʻ
lyozmasida: 9b /12 
Fıtrat 1928, s. 79
 
Fitrat (Transkripsiya)
Arat 1947, s. 24 
érinçig kışığ sürdi yazqı äsin
yaruq yaz yana qurdı dävlät yasın 
Izohlar: 
Fitratning bu birinchi misra oxiridagi 
äsin 
yozgani xatoli, keng 
ä 
o
ʻ
rniga yopiq 
e
ishlatishi kerak edi: 
ésin
(esin). Arat ham bu sözni keng 
e 
(
ä
) bilan yozgan: 
esin 
(
ä
). 
Toshkent qo
ʻ
l yozmasida: 9b /13 
Fıtrat 1928, s. 79 
Fitrat (Transkripsiya)
Arat 1947, s. 24 
yaşıq yandı bolğay yana ornığa
balıq qudruqındın quzı burnığa 
Izohlar:
Turksuhunos olim Arat mısra oxirlaridagi 
ornınga
va 
burninga
so
ʻ
zlarini xatoli yozgan, bu 
so
ʻ
zlar Fitrat domla yozgani kabi 
ornığa 
(o
ʻ
rnig
ʻ
a) va 
burnığa
(burnig
ʻ
a) yozilishi kerak edi. 
Biroq Aratning to
ʻ
g
ʻ
ri ravishda 
qozı
(qozi) yozganini negadir Fitrat domla 
quzı
(quzi) deb xatoli 
yozgan. 

---

31 
Toshkent qo
ʻ
lyozmasida: 10a /1 
Fıtrat 1928, s. 79 
Fitrat (Transkripsiya)
Arat 1947, s. 24 
qurımış yağaçlar tunandı yaşıl
bäzändi yipün al sarığ, kök, qızıl
 
Izohlar: 
Turkshunos olim Arat 
yığaç
, Fitrat domla esa, uni 
yağaç
deb yozgan. Agar bu so
ʻ
zning 
talaffuzi 
yığaç 
bo
ʻ
lsa edi, unda ―Qutadg
ʻ
u bilig‖da bu so
ʻ
z qo
ʻ
sh ―
y
‖ harfi bilan yozilar edi. 
U yerda Fitrat domlaning 
bäzändi
deb dastlabki bo
ʻ
g
ʻ
inda keng 
ä 
yozishi xatolidir, 
shunday yozishi kerak edi: 
. Arat ham buni keng 
e
(
ä
) bilan yozgan. 
Toshkent qo
ʻ
lyozmasida: 10a /2 
Fıtrat 1928, s. 79 
Fitrat (Transkripsiya) 
Arat 1947, s. 24 
yağız yér yaşıl torqu yüzkä badı
xıtay arqışı ya
ẕ
tı tafğaç é
ẕ
i 
Izohlar: 
―Qutadg
ʻ
u bilig‖daki arapça
f 
harfini Aratning lablanmagan w (
ѷ
) transkriptsiya harfi 
bilan
tawğaç
deya yozgani to
ʻ
g
ʻ
ridir, Fitrat esa, buni 
f
harfi bilan yozgan: 
tafğaç
. Fitratning 
ikkinchi misradagi 
ya
ẕ
tı
trankriptsiyasi esa to
ʻ
g
ʻ
ridir. Fitratning 
é
ẕ
i
deya 
ẕ
 
bilan yozganini Arat 
esa
 
ḍ
 
bilan 
e
ḍ
i 
(
ä
ḍ
i
) deb yozgan. O
ʻ
sha yerda Arat yana keng
ä
ni ishlatgan. 
Toshkent qo
ʻ
lyozmasida: 10a /3 
Fıtrat 1928, s. 80 
Fıtrat (Transkripsiya)
Arat 1947, s. 24 
yazı, tağ, yér, oprı töşändi ya
ẕ
ıb
étindi qolı, qaşı kök, al kä
ẕ
ib 
Izohlar: 
Arat Toshkent qo
ʻ
lyozmasida 
yér
deb o
ʻ
qilishi kerak bo
ʻ
lgan so
ʻ
zni, boshqa nusxalarga qarab 
qır
deb yozgan, Fıtratning 
étindi
deb to
ʻ
g
ʻ
ri yozgan so
ʻ
zini Arat 
itindi 
deya xatoli yozgan. Lekin 

---

32 
Fitrat ikkinchi misra oxiridaki til oldi tor 
é
(e) bo
ʻ
lışı kerak sözni esa 
kä
ẕ
ib
deya tiloldi 
keng 
ä 
bilan
 
xatoli yozgan. 
Toshkent qo
ʻ
lyozmasida: 10a /4 
Fıtrat 1928, s. 80 
Fıtrat (Transkripsiya) 
Arat 1947, s. 24 
tümän tü, çéçäklär yazıldı külä
yıpar toldı kafur ajun yı
ẕ
bilä 
Izohlar: 
Bu yerda ham Fitrat va Arat o
ʻ
rtasida 
ẕ
 
bilan 
ḍ
 
transkripsiya farqi bor. 
Toshkent qo
ʻ
lyozmasida: 10a /5 
Fıtrat 1928, s. 80 
Fıtrat (Transkripsiya)
Arat 1947, s. 24 
saba yéli qobtı qaranful yıdın
ajun barça bütrü yıpar burdı kin 
Izohlar: 
Fitratning Markaziy Osiyo turk talaffuziga ko
ʻ
ra ―
qaranful
‖ deb o
ʻ
qiganini Arat 
qaranfil 
deya Anatoliya turk tiliga mos yozgan. Yana Arat 
qob-
fe‘lini Anatoliya turk tiliga muvafiq ―
p
‖ 
bilan 
qop-
deya va 
yél
sözini da 
yil
deb xatoli o
ʻ
qigan. 
Toshkent qo
ʻ
lyozmasida: 10a /6 
Fıtrat 1928, s. 80 
Fıtrat (Transkripsiya)
Arat 1947, s. 24 
Qaz, ördäk, quğu, qıl qalıqığ budı
qaqılayu qaynar yoqaru qu
ẕ
ı 
Izohlar:
Fitrat faqat Toshkent qo
ʻ
lyozmasiga asoslangani uchun bu matndagi ―budı‖ so
ʻ
zini olgan, 
Arat esa, ―Qutadg
ʻ
u bilig‖ning boshqa qo
ʻ
lyozmalariga qarab ―tudı‖ so
ʻ
zini kiritgan. Ikkinci 
misra oxiridagi 
qu
ẕ
ı
so
ʻ
zida Fitrat va Arat o
ʻ
rtasida 
ẕ
 
bilan 
ḍ
 
transkripsiya farqi bor. 

---

33 
Xulosa: 
O
ʻ
zbekistonning dastlabki yirik turkshunos olimi Abdurauf Fitrat 1938-yilda otib o
ʻ
ldiril-
ganidan keyingi qatag
ʻ
on paytida uning nomi va asarlari 1985-yilgacha man‘ qilingani tufayli 
Sovet Ittifoqida va chet ellardagi turkshunos olimlar Fitratning 1928-yildagi mazkur asarida 
―Qutadg
ʻ
u bilig‖dan 80 baytning matnini ishlab chiqqanidan xabarsiz qoldilar. Bu ma‘ruzadagi 
asosiy maqsad olimlarning e‘tiboridan chetda qolgan bu ilmiy ishga diqqatni jalb qilib, 1928-
yildagi bu matnning qanday ahamiyatga ega ekanligini bildirishdir. Bir boshqa maqolamda 
Fitratning bu 80 baytlik to
ʻ
la matnini ―Qutadg
ʻ
u bilig‖ borosidagi boshqa matn nashrlari bilan 
solishtirmoqchiman. Fitratning matni bundan 92 yil oldin nashr qilingan edi. Shu buyuk 
turkshunos olimimiz 1938-yilda o
ʻ
ldirilmaganida, balki ―Qutadg
ʻ
u bilig‖ning to
ʻ
la matnini ham 
ishlab chiqqan bo
ʻ
lar edi. Uning aziz xotirasi oldida bosh egaman. 
Manbalar 
1.
Arat Reşir Rahmeti. 
Kutadgu Bilig I: Metin
. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1947. 
2.
Boltaboyev Hamidulla. 
Fitrat va jadidchilik
. Toshkent: O
ʻ
zbekiston Milliy Kutubxonasi 
Nashriyoti, 2007. 
3.
Fitrat Abdurauf. 
O
ʻ
zbek adabiyoti namunalari
, I. cild. Toshkent-Samarqand: O
ʻ
znashr, 
1928. [Shu nom bilan O
ʻ
zbek kiril alifbosida qayta nashrini tayyorlovchi: Orzigul Hamroyeva. 
Toshkent: MUMTOZ SO
ʻ
Z, 2013]. 
4.
Kocaoğlu Timur. Türkistanlı Bilgin Abdurrauf Fıtrat'ın Türkoloji Sahasındaki 
Unutulmuş Eserleri / 
Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1982-1983
. Ankara: Türk Dil 
Kurumu, 1986; s. 101-112. 
5.
Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Текст и исследование. 
Москва-Ленинград: Издательство Академии наук СССР, 1951. 
6.
Sodiqjon, Qosimjon. ―
Qutadgu Bilig‖ning uygur yozuvlı Hirot nusxasi
. Toshkent: 
Toshkent Davlat Sharqshunoslık instituti, 2010. 
7.
Radloff, W. 
Das Kutatku Bilik des Jusuf Chass-Hadschib aus Bälasagun
. 
Theil II: Text 
und Übersetzung nach den Handschriften von Wien und Kairo
. [II. Lieferung: p. 95-185 der 
Wiener Handschrift]. St. Petersburg: Commissionaire der kaiserlichen Akademie der 
Wissenschten, 1910. 
8.
Vámbéry, H. 
Uigurische Sprachmonumente und das Kudatku Bilik. Uigurischer Text 
mit Transscription und Übersetzung nebst einem uigurisch-deutschen Wörterbuche und 
lithografirten Facsimile aus dem Originaltexte des Kudatku Bilik
. Innsbruck: Druck der 
Wagner‘schen Universitäts-Buchdruckerei, 1870.