O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

 
10.4. Daryolarning loyqa oqiziqlari va o‘zan jarayonlari 
 
10.4.1. Daryolarning energiyasi va ishi 
 
Yer sirtida harakatlanayotgan suv oqimi ma’lum energiyaga va shu 
tufayli ish bajarish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Uzunligi 
L
km bo‘lgan daryo 
uchastkasida, shu oraliqdagi pasayish balandligi 
H
m va o‘rtacha suv sarfi 
Q
, 
sek
m
/
3
bo‘lgan holda, daryoning energiyasi (
E
) birlik vaqt uchun 
m/sek
kg
,
1000




H
Q
E
ifoda bilan aniqlanadi. 
Shu 
uchastkadagi 
sekundli 
energiya 
miqdori 
kilovattlarga 
aylantirilsa, u 
brutto quvvat
yoki 
kadastrli quvvat
deyiladi. Agar 1 kvt = 

---

132 
102 ligini e’tiborga olsak, 
sek
m
/
3
holda daryoning ayni uchastkasidagi 
kilovattlarda ifodalangan quvvati 
kVt
,
81
,
9
102
1000
H
Q
H
Q
N






,
tenglik bilan aniqlanadi. 
Agar
N
ni daryo uchastkasi uzunligi 
L
ga bo‘lib yuborsak, daryoning 
solishtirma (kilometrli) quvvati
hosil bo‘ladi: 
kVt/km
,
L
N
N
sol

. 
Daryoning butun uzunligi bo‘yicha ajratilgan uchastkalar quvvatlari 
yig‘indisi daryoning 
to‘la quvvati
ni beradi: 
kVt.
,
81
,
9





H
Q
N
Daryoning to‘la quvvatini havza maydoni 
F
ga bo‘lib yuborsak, 
daryo havzasining solishtirma quvvati
(
n
) ga ega bo‘lamiz: 
F
N
n


. 
Tabiiy sharoitda daryolar energiyasi suv zarrachalari va qatlamlari 
orasidagi ishqalanishlarni, o‘zan tubi va qirg‘oqlardagi qarshiliklarni 
yengishga, suvda muallaq holda va o‘zan tubida yumalab (sudralib) 
harakatlanadigan oqiziqlarni, shuningdek, suvda erigan moddalarni 
oqizishga sarf bo‘ladi.
Daryodagi energiya miqdori, ya’ni tezlik yetarli darajada bo‘lganda, 
o‘zanda oqiziqlar harakatlana boshlaydi, o‘zan tubida yemirilish yoki 
yuvilish jarayonlari kuzatiladi. Energiya miqdori kamayishi bilan tezlik 
ham kamayib, o‘zanda oqiziqlarning cho‘kishi, ya’ni akkumulyatsiyasi 
ro‘y beradi. Har ikki jarayon ham, o‘z navbatida, yer yuzasi va daryolar 
o‘zani shakllarining o‘zgarishiga olib keladi. 
10.4.2. Daryolarning loyqa oqiziqlari 
Daryolarning loyqa oqiziqlarini o‘rganish katta ilmiy va amaliy 
ahamiyatga ega. Daryolarning loyqa oqiziqlarini gidrologiyada qisqacha 
“daryo oqiziqlari”
deb atash qabul qilingan.
Daryo oqiziqlari deb, suv oqimi bilan birgalikda harakatlanadigan 
va o‘zan hamda qayir yotqiziqlarini hosil qiluvchi qattiq zarrachalarga 
aytiladi.
Daryo oqiziqlari daryoning suv to‘plash havzasi yuzasidan va 
daryo tizimi o‘zanlaridan bo‘ladigan yuvilish hisobiga, boshqacha qilib 
aytganda, suv eroziyasi natijasida hosil bo‘ladi. 
Daryolar oqiziqlar rejimini to‘g‘ri baholay olmaslik xalq xo‘jaligiga 
katta zarar keltiradi. Bunga ko‘plab misollar keltirish mumkin. Masalan, 

---

133 
Turkmanistondagi Murg‘ob daryosiga qurilgan, suv sig‘imi 75 mln. m
3
bo‘lgan Sultonbent suv ombori qisqa muddat ichida loyqa oqiziqlar bilan 
to‘lib qolgan. Dog‘istonda qurilgan Oqsuv suv ombori ham foydalanishga 
topshirilgandan keyingi uch yildayoq loyqa oqiziqlar bilan to‘lib, yaroqsiz 
holga kelib qolgan. 
Ko‘rnib turibdiki, turli xil suv inshootlarini loyihalash, qurish va 
ulardan foydalanishda daryolar oqiziqlarining miqdori, ularning yil ichida 
taqsimlanishi, granulometrik tarkibi haqidagi ma’lumotlarga ehtiyoj 
seziladi. Shu sababli daryolarda suv rejimining elementlari bilan bir vaqtda 
oqiziqlarni ham doimiy, ya’ni statsionar ravishda muntazam kuzatib borish 
yo‘lga qo‘yilgan. Bunday kuzatishlar O‘zbekiston daryolarida birinchi 
marta 1909 - yildan yo‘lga qo‘yila boshlagan.
Daryo havzasiga yoqqan atmosfera yog‘inlari, erigan qor va muzlik 
suvlari havza yuzasidagi tuproq-gruntlarning ma’lum qismini oqizib, 
daryoga keltirib quyadi. Daryoga keltirib quyilgan mahsulotlarning daryo 
suvi bilan birgalikda olib ketilishi