O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

10.4.3. Daryolarda sel toshqinlari 
Respublikamiz xalq xo‘jaligining rivojlanishi va aholi sonining o‘sib 
borishi bilan ilgari inson kam yashaydigan tog‘li hududlarda yangi aholi 
maskanlari, xalq xo‘jaligi obyektlari yoki suv inshootlari barpo etilmoqda. 
Bir so‘z bilan aytganda, tog‘li yerlar jadal sur’atlarda o‘zlashtirilmoqda. 
Bu jarayon tog‘li hududlarda kuzatiladigan sel toshqinlari to‘g‘risida aniq 

---

135 
ma’lumotlarga ega bo‘lishni talab qiladi. 
Sel toshqinlarini o‘rganishda ularning hosil bo‘lish qonuniyatlarini 
yoritishga hamda sellarning hudud bo‘yicha tarqalishi va takrorlanishi 
masalalariga alohida e’tibor qaratish lozim. Shuningdek, sel havzalarini 
umumiy va maxsus o‘rganishda, sel o‘choqlari, sel o‘zanlari va 
yoyilmalarini tadqiq etishda, sel havzalarida nazorat obyektlarini 
o‘rnatishda, sel oqimlari ta’siriga tushishi mumkin bo‘lgan hududlarda 
maxsus kuzatish ishlarini tashkil etish masalalari juda muhim hisoblanadi. 
Ayni paytda, sel toshqinlarining maksimal sarflari va boshqa 
ko‘rsatkichlarini aniqlash usullarini bilish ham zarur. 
Sel toshqinlari, ularning hosil bo‘lishi va turlari. 
Sel toshqinlari 
tog‘oldi va tog‘li hududlardagi quruq o‘zanlar, soylar va daryolarda 
kuzatiladi. Ularning kelib chiqishi uzoq davom etadigan kuchli jala 
yomg‘irlar yoki havo haroratining keskin ko‘tarilishi natijasida qor 
qoplami hamda muzliklarning jadal sur’atlarda erishi va boshqa omillar 
bilan bog‘liqdir. 
Sel toshqinlari o‘zining qisqa muddatliligi, oqim hajmining nisbatan 
kattaligi bilan ajralib turadi. Ular qulay gidrometeorologik sharoitlarda 
ayni bir daryo yoki soyda deyarli har yili bahor va yoz oylarida kuzatilishi 
mumkin. 
Sel toshqinlari jarayonining quyidagi uch turini farqlash lozim: 
-
eroziya tashuvchi sel oqimi; 
-
eroziya siljituvchi sel oqimi; 
-
siljituvchi sel oqimi.
Ushbu turlarning birinchisi suv va loyqa oqiziqlar oqimlarining 
paydo bo‘lishi va daryo yoki soy o‘zanida harakatlanishi bilan bog‘liq 
bo‘ladi. Qolgan ikkitasi o‘zanda katta zichlikka ega bo‘lgan loyli va loy-
toshli oqimlarning hosil bo‘lishiga olib keladi. Ushbu har uch turdagi 
jarayonlar o‘zining xavfli tarzda namoyon etishi bilan ajralib turadi.