Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlar turlari. Zilzila, yer ko`chish, tog` ko`chish, qor ko`chish, suv toshqinlari, suv to`planishi va sellar, kuchli shamollar, jala qo`yish. Ularning asoratlari. Oldini olish va asoratlarini bartaraf etish

Aim.Uz

Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlar turlari. Zilzila, yer ko`chish, tog` ko`chish, qor ko`chish, suv toshqinlari, suv to`planishi va sellar, kuchli shamollar, jala qo`yish. Ularning asoratlari. Oldini olish va asoratlarini bartaraf etish. Zilzila va suv toshqini vaqtida qidiruv va qutqaruv ishlarini tashkil etish.
Reja:

1. Tabiiy ofatlar turlari;

2. Yer silkinish sabablari;

3. Tabiiy ofatlarning asoratlarini baholash;

4. Suv toshqini sabablari.

Tabiiy ofat-bu tabiatda yuz beradigan favquloddagi o`zgarish bo`lib, u birdan insonlarning mo`tadil yashash, ishlash sharoitlarining buzilishi, odamlarning o`limi hamda qishloq xo`jaligi hayvonlarining nobut bo`lishi, moddiy boyliklarning yo`q bo`lib ketishi bilan tugaydigan hodisalardir.

Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlarning sodir bo`lishning o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, favqulodda vaziyat inson ongi va uning faoliyatidan tashqarida sodir bo`lishidir.

Tabiiy ofatlarning turlari xilma-xil: yer silkinish, suv toshqini, (gidrometeorologik) yer, tog`, qor ko`chishi, kuchli shamol, yo`ng`in, qurg`oqchilik, epidemiya, epizootiya, epifitotiya hodisalari va boshqalardir (o`lat, vabo, gemorragi isitma, toshmali terlama, sibir yara kasalligi, quturish, botulizm, va tulyarimiya kasalliklari).

Yer silkinish va uning oqibatlari:

Tabiiy ofatlar ichida eng xavflisi va dahshatlisi bu yer silkinishidir. Yer silkinish-yer osti zarbasi va yer usti qatlamining tebranishi bo`lib, tabiiy ofatlar, texnologik jarayonlar tufayli yuizaga keladi. Yer ostki zarbasining paydo bo`lish o`chog`i, yerning ostki qatlamidagi uzoq vaqt yig`ilib qolgan energiyaning yuzaga otilib chiqish jarayoni tufayli yuzaga keladi. O`choqning ichki qismi markazi giposentr deyiladi, yerning ustki qismidagi markasi episentr deyiladi.

Yer silkinishi yuzaga kelish sabablariga ko`ra quyidagi guruhlarga bo`linadi:

- Tektonik zilzilalar;

-Vulqon zilzilalari;

-Ag`darilish, o`pirilish zilzilalari;,

-Texnogen (insonning muhandislik faoliyati bilan bog`liq) zilzilalar.

Zilzila turlaridan eng xavflisi (talofatlisi), tektonik zilzila hisoblanadi. Ma`lumki, har yili planetamizda 100000 (yuz ming) dan ortiq yer silkinishlarini seysmik asboblar (seysmograf) qayd etadi. Bulardan 100 tasi vayron qiluvchi, fojiali bo`lib imorat va inshoatlarning buzilishiga, yer yuzasida yoriqlarni paydo bo`lishiga ming-minglab insonlar yostig`ining qurishiga olib keladi.Yer silkinish o`chog`i giposentrning joylashgan chuqurligi bo`yicha: Yuza-70 km.gacha, o`rta-70-300km va chuqur-300 kmdan pastda: Mantiya qatlamida vujudga keladigan xillarini ajratish mumkin.

Respublikamizda kuzatiladigan zilzilalarning o`chog`i asosan 70 km.gacha chuqurlikda joylashganligi qayd etilgan. Kuchli yer silkinishi oqibatida yerning yaxlitligi butunligi o`zgaradi, inshootlar, jihozlar buziladi, kommunal-energetik qismlar ishdan chiqishi, insonlar o`limi, shikastlanishi ro`y beradi. Uzoq tarixiy saboq,ya`ni yer silkinishi kishilarni ruhiy holatiga bo`lgan ta`siri, imorat va inshootlarning buzilishi, bayron qilinishi, yer yuzida vujudga kelgan o`zgarishlar (yer sathida yoriqlar va buloqlarning paydo bo`lishi)yuz bergan hodisalarning kuchini baholashga o`rgatgan.Natijada nisbiy baholash shkalasi paydo bo`lgan zilzila. Kuchi ikki xil o`lchov birligida o`lchanadi. 1. Ballarda:,2. Magnitudada. Dunyoning juda ko`p davlatlarida yer silkinish kuchi 12 balli halqaro o`lchov birligida o`lchanadi.Episentrda tog jinsi zarrachalarining seysmik tezlanishini, u yerda sodir bo`lgan o`zgarishlarga (buzilish, yorilish, vayron bo`lish va boshqalar) taqqoslagan holda,Rossiya fanlar Akademiyasi olimlari tomonidan yer silkinishining kuchini ballarda baholash shkalasi ishlab chiqilib, bu usul hozirgi kunda hamma MDH ga kiruvchi davlatlarda, jumladan,O`zbekistondaMShK( Medvedev,Shponxoer va Karnik )nomi bilan qo`llaniladi. Ikkinchi o`lchov birligi Rixter shkalasi bo`yicha Magnituda(M) hisoblanadi. Magnituda shkalasi 1935-yilda Amerika seysmologi Rixter tomonidan taklif qilingan. Magnituda yer silkinishining umumiy energiyasini ko`rsatib,u yerning maksimal surilish amplitudasi logarifmini belgilaydi va mikronlarda aniqlanadi.

Yer silkinish kuchining xususiyatlari:

Yer silkinish kuchiga qarab quyidagi holatlar kuzatiladi; 1ball- sezilarsiz, faqatgina seysmik asboblar qayd qiladi:

2ball-juda kuchsiz, uy ichda utirgan ba`zi odamlar sezishi mumkin(deraza oynalari titraydi):

3ball- kuchsiz, ko`pchilik odamlar sezmaydi, Ochiq joyda tinch o`tirgan odam sezishi mumkin. Osilgan jismlar asta sekin tebranadi:

4ball-o`rtacha sezilarli.Ochiq joyda, bino ichida turgan odamlar sezadi.Uy devorlari qirsillaudi.Ro`zg`or anjomlari titraydi, osilgan jismlar tebranadi:

5ball-Ancha kuchli.

Hamma sezadi, uyqudagi odam o`yg`onadi, ba`zi odamlar hovliga yugurib chiqadi.Idishdagi suyuqlik chayqalib to`kiladi,osilgan o`y jihozlari qattiq tebranadi:

6ball-Kuchli. Hamma sezadi uyqydagi odamlar uyg`onadi, ko`pchilik odamlar hovliga yugurib chiqadi. Uy hayvonlari betoqat bo`ladi. Ba`zi hollarda kitob jovonidagi kitoblar, ro`zgor buyumlari, javondagi idishlar ag`darilib tushadi:

7ball –Juda kuchli. Ko`pchilik odamlarni qo`rquv bosadi, ko`chaga yugurib chiqadi, avtomobil haydovchlari harakat vaqtida ham sezadi, uy devorlarida katta-katta yoriqlar paydo bo`ladi, hovuzlardagi suv chayqaladi va loyqalanadi:

8ball-Yemiruvchi. Xom g`ishdan qurilgan imoratlar butunlay vayronaga aylanadi, ancha pishiq qilib qurilgan imoratlarda ham yoriqlar paydo bo`ladi, uy tepasidagi mo`rilar yiqiladi,ba`zi daraxtlar butun tanasi bilan yiqiladi, sinadi, tog`lik joylarda qulash, surilish hodisalari yuz beradi;

9 ball-Vayron qiluvchi. Yer qimirlashiga bardosh beradigan qilib qurilgan imoratlar va inshoatlar ham qattiq shikastlanadi.Oddiy imoratlar butunlay vayron bo`ladi, yer yuzasida yoriqlar paydo bo`ladi, yer osti suvlari sizib chiqish mumkin:

10 ball-Yakson qiluvchi. Hamma imoratlar yakson bo`ladi. Temir yo`l izlari to`lqinsimon shaklga kelib qoladi, yer osti kommunal quvurlari uzilib ketadi, cho`kish hodisalari ro`y beradi.Suv havzalari to`lqinlanib qirg`oqqa uriladi, qoyali yon bag`irlarda katta-katta surilish hodisalari sodir bo`ladi:

11 ball-Fojiali.Hamma imoratlar deyarli vayron bo`ladi, to`g`onlar yorilib ketadi, temir yo`llar butunlay ishdan chiqadi,yerning ustki qismida katta- katta yoriqlar paydo bo`ladi,yer ostidan balchiqlar ko`tarilib chiqadi, surilish , qulash hodisalari nihoyasiga yetadi.

12 ball- kuchli fojiali.Yerning ustki qismida katta o`zgarishlar ro`y beradi. Hamma imoratlar butunlay vayron bo`ladi, daryolarning o`zani o`zgarib sharsharalar paydo bo`ladi tabiiy to`g`onlar vujudga keladi.

Mustaqil davlatlar hamdo`stligi(MDH) hududining 20 foizga yaqin eri seysmoaktiv mintaqa hisoblanib, bunday hududlarga asosan togli o`lkalar,Kavkaz orti,Shimoliy Kavkaz, Karpat bo`yi, Janubiy Qrim,Moldoviya, Primor`ye, Saxalin, Kamchatka, Kuril orollari, Turkmaniston va O`rta Osiyoning tog`li o`lkalari kiradi.

Imoratlarga, inshootlarga yer silkinishining ta`siri va xususiyatlari:Zilzilaning kuchi ta`sirida imoratlar va inshootlar talafot ko`radi.Ko`rilgan talafot darajasi inshoot loyihasiga, ishlatilgan qurilish materiallariga bogliq.Shuning uchun hamma insahootlar va ularning ko`radigan talofotlari davlat standarti bilan tartibga solinadi.

Inshootlar ko`radigan talafotlar quyidagicha tasniflanadi:

1-darajali talafot.Bunda yengil shikastlanish yuz beradi.

2-darajali talafot. Og`ir bo`lmagan shikastlanishlar sodir etiladi,devorlarda katta bo`lmagan yoriqlar paydo bo`ladi.

3-darajali talafot.Inshootlarning og`ir shikastlanish ro`y beradi,devorlarda katta va shuqur yoriqlar paydo bo`ladi.

4-darajali talofat.Imorat va inshootlar ichki devorlarining to`liq buzilishi ro`y beradi.

5-darajali talofat.Imorat va inshootlar to`liq buzilish sodir bo`ladi.

Imorat va inshootlarning konstruksiyasi va qurilish materillariga qarab tasniflanishi:

A guruh-xom g`isht, paxsa devorli imoratlar:

B guruh- pishiq g`ishtdan qurilgan imoratlar:

V guruh –Temir-beton, sinchli va yog`ochdan qurilgan inshootlar;

Yuqoridagilarni hisobga olgan holda davlat standarti(GOST)tomonidan imoratlar guruhining har bir ballda ko`radigan talofat darajalari hisoblab chiqilgan:Jumladan:

6-ball- yer silkinish jarayonida Aguruhga mansub inshootlar 2-darajali talofat,B guruhi inshootlari1-darajali talofat ko`radi.

7ball-A guruhidagi inshootlar 3-darajali talafot ko`radi.

8 ball-A guruhidagi inshootlar 5-darajali,Bguruhidagi inshootlar ham 3,4darajali,Vguruhdagi inshootlar 2-darajali talafot ko`radi.

9 ball-B guruhidagi inshootlar4-darajali, shuningdek, V guruhidagi inshootlar 4-darajali talafot ko`radi. 10 ball- B guruhdagi inshootlar 5-darajali,Vguruhdagi inshootlar 4-darajali talafot ko`radi.

11 ball-B guruhdagi inshootlar to`liq qulaydi.Tog` jinslarinig tik va gorizantal yo`nalishdagi harakati kuzatiladi.

12 ball-amalda yer yuzasida tik inshoot qolmaydi.

Yer silkinishi keltiradigan talofot inshootning turiga ,konsruksiyasiga bog`liq bo`lish bilan bir qatorda, qurilish maydonlarinig muhandis- geologik sharoitiga,ya`ni tog` jinslari turlarining mustahkamlik darajasiga, xossa va xususiyatlariga bog`liq. Masalan, 1966 yili Toshkent da sodir bo`lgan yer silkinishi natijasida, shaharning yer osti suvlari sathi yer yuziga yaqin bo`lgan pastqam joylarga joylashgan imoratlar kuchli talafot ko`rdi.Shundan keyin1966 yili shahar hududida qayta muhandis-geologik xaritalash ishlari o`tkazilib, shahar markasi tuproq sharoiti nuqtai nazaridan 9 ballik mintaqaga o`tkazildi.Bu degan so`z, 9 ballik mintaqada quriladigan inshootlar konstruksiyasiga va usuliga ma`lum talablar qo`yish va ularni bajarishni talab etadi.

Seysmoaktiv hududlarda qurilish ishlarini olib borishda davlat tomonidan tasdiqlangan qonun-qoidalarga, talablarga rioya qilinmog`i lozim.Ya`ni shahar qurilishida imoratlarning balandligiga va shakliga katta talab qo`yiladi.

-Shahar hududida katta-katta ochiq maydonlarning bo`lishi,ya`ni yer silkinishi sodir bo`lgan taqdirda va undan keyin aholini yashashi uchun palatkalar qurish uchun xavfsiz joy zarur;

- Suv havzalarini bo`lishi, ya`ni zilzila vaqtida sodir bo`lishi mumkin bo`lgan yong`inlarni o`chirish maqsadida, foydalanish uchun suv zahirasiga ega bo`lishi:

-Inshootlar orasidagi masofa, inshoot balandligidan 1,5 marta uzoq bo`lishi, chunki imorat talofat ko`rganda bir-biriga ta`sir qilmasligi lozim.

Inshootlar yer silkinishiga bardosh berish xususiyatiga ko`ra 3 guruhga bo`linadi:

-A guruh- 7ballgacha chidaydigan kuchsiz seysmochidamli uylar. Bunga tuproqdan, g`ishtdan qurilgan uylar kiradi:

-B guruh- 8 ballga chidaydigan uylar. Bu uylar har xil yog`och karkaslardan tayyorlanadi (sinchli uylar)

-V guruh-9 ballgacha chidaydigan seysmochidamli uylar. Bu xildagi uylarga katta metall karkaslardan tayyorlanadigan, temir-beton konstruksiyalardan qurilgan inshootlar kiradi.

Yer silkinish oqibatlarini tugatish chora tadbirlari :Yer silkinishining oqibatlarini tugatishda ishga yaroqli har bir kishi ishtirok etishi zarur va quyidagi ishlar birlamchi hisoblanadi.

-Yer tagida, buzilgan va yonayotgan uyda qolgan odamlarni qutqarish:

-Ishlab chiqarish,kommunal-energetik tizimlarda sodir bo`ladigan avariyalarning oldini olish va to`g`rilash.(chunki bular inson hayotiga xavf soladi)

-Buzilgan uylarni, inshootlarni tiklash:

-Talofat ko`rganlarga tibbiy yordam ko`rsatish shahobchalarini tayyorlash;

-Yer silkinishi o`chog`ida suv ta`minotini tiklash.

Shuni nazarda tutish lozimki,yer silkinishi bu turdagi tabiiy ofatlarni, falokatlarni:masalan, yer surilishi suv toshqini, qor ko`chkisi, yong`in va portlashlar sodir bo`lishi, kommunal-energetik tizimlarni izdan chiqishi, kimyo sanoati korxonalarida avariya natijasida kuchli ta`sir etuvchi zaharli moddalarni(KTEZM) tashqariga to`kilishi,atom elektr stansiyalarida(AES) radiaktiv moddalarni atmosferaga chiqishi kabilar sabab bo`lishi mumkin.Ammo, hozirgacha yer silkinishining aniq vaqtini va joyini aniq aytib bera oladigan uslub yo`q.Lekin yerning tavsifli xususiyatlari, tirik mavjudotlarning hatti harakatlari o`zgarishiga qarab olimlar yer silkinishi to`g`risida ayrim taxminiy ma`lumotlarni beradilar.Yer silkinishi ofatidan muhofaza qilishning bir usuli bu oldindan seysmoaktiv mintaqalarni belgilash hisoblanadi. Bunda insonlar uchun, xalq xo`jaligi tarmoqlari uchun xavfli bo`lgan 7-8 balli yuqori yer silkinish mumkin bo`lgan joylarni belgilab xarita tuziladi.

Mana shunday seysmoaktiv mintaqalarda oldindan turli muhofaza omillari ko`rilib, inshootlarni qurishni amalga oshirish,(kimyo zavodlari, atom elektr stansiyalarni )yoki to`xtatish ishlari amalga oshiriladi. Shunday ishlar, ya`ni O`zbekistonning seysmoaktiv hududlari xaritasi 1977 yilgacha amal qilib keldi va hozirgi kunda O`zbekiston Fanlar Akademiyasining seysmologiya instituti tromonidan 1997 yilda O`zbekistonning yangi seysmoaktiv xaritasi tuzilib, bunda har bir hududning seysmologik xususiyatlari hisobga olingan. Yangi xaritada kursatilishicha O`zbekistonning mintaqalarida sodir bo`lishi mumkin bo`lgan yer silkinishlari belgilangan. Jumladan, Qoraqalpog`iston respublikasida 6-ballgacha:Xopazm va Samarqand viloyatlarida, 7-ballgacha, Toshkent, Qarshi,Buxoro,Termez, Namangan ,Fargona shaharlarida-8 ballgacha, Andijon biloyatida, 9- ballgacha belgilangan.

Respublikamizda 136 ta shahar mavjud bo`lib shundah 13 tasi yirik shaharlar hisoblanadi. Shaharlarda qurilishlar 5ta toifa bo`yicha amalga oshirilib ular katta- kichikligidan qat`iy nazar halqa yuli bilan belgilanishi lozim. Chunki favqulodda vaziyatlarda fuqarolarni faqat tranzit yullar orqali (jumladan, halqa yo`llari orqali)harakat qilishga yunaltirilishi lozim. Shuning uchun har bir korxona rahbari yer silkinishi oqibatlarini kamaytirishning asosiy tadbirlarini bilishi zarur. Bular quyidagilardan iborat:

-Hududni seysmik xaritasi, unda zilzila bo`lish ehtimoli bor joylar va uning kochi ko`rsatiladi:

-Zilzilaga bardosh beradigan uylar va sanoat inshootlarini qurish:

-Zilzila sodir bo`lib qolgan holda aholi uzini qanday tutishi va hatti- harakatlari haqida tushuntirish :

- Seysmik stansiyalarda uzluksiz navbatchilakni tashkil etish va amalga oshirish.

-Zilzilalar haqida aniq xabar va aloqa tizimini tashkil etish:

-Qutqaruv, kuch vositalarni tayyor holga keltirib qo`yish.

-Aholini, xavfsiz, o`z vaqtida evakuatsiya qilish tadbirlarini ishlab chidish:

-Moddiy –texnik ta`minoti( suv, oziq- ovqat, dori- darmon) zaxiralarini tashkil qilish:

-Zilzila haqida xabar beruvchi belgilarni aholiga tushuntirish va oz ` vaqtida qullash.

Yer silkinishini oldindan xabar beradigan (taxminiy)belgilar quyidagilardan iborat:

-Yer osti suvlarining fizik- kimyoviy tarkibining o`zgarishi (laboratoriyada aniqlanadi):

-Qushlar va uy hayvonlarining bezovtalanishi, gaz hidining kelishi,havoda chaqmoq chaqishi va yorug`lik paydo bo`lishi:

-Bir-biriga yaqin,lekin tegmayotgan elektr simlaridan uchqun chiqishi, uylarning ichki devorlarida zangori shu`lalar paydo bo`lishi va lyuminitsent lampalarning o`z- o`zidan yonishi:

Mana shu belgilarni bilgan fuqaro yoki zilzila haqida xabar eshitganda, sarosimasiz va ishonchli harakat qilish kerak.Zilzila haqida xabar berilsa, uyni tashlab chiqishdan oldin,gaz va boshqa isitgich asboblarini o`chirish, bolalar va qariyalarga yordam berish, zarur buyumlarni,oziq-ovqat, dori-darmonlarni va hujjatlarni olib,ko`chaga chiqishi kerak.

Agar zilzila kutilmaganda boshlanib qolsa, u holda eshik oraliqlariga yoki ko`taruvchi ustunlar tagiga turib oliash zarur.Dastlabki silkinish zarbasi tinishi bilan tezlikda tashqariga shiqishi kerak. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, ko`p qavatli binolarning ehg nozik, ishonchsiz joylari zinapoya va liftlardir.Shuning uchun zilzila boshlangan paytda zinapoyalardan yugurish tavsiya etilmaydi va liftlardan foydalanish taqiqlanadi.Korxona va mussasalarda zilzila paytida ish to`xtatiladi.Elektr toki,suv, gaz va buglar to`xtatilib, fuqarolar muhofazasi qismlaridagi ishchi va xizmatchilar oldindan belgilab qo`yilgan joylarga to`oplanadilar, boshqalar esa xavfsiz joylarda bo`ladilar.Zilzila vaqtida tashqarida bo`lgan fuqarolar uyga kirishga shoshmasligi,balki o`sha joy rahbarining ko`rsatmalarini diqqat bilan kutib,unga rioya etgan holda harakat qilishlsri kerak.Zilzila vaqtida jamoat transportining to`la to`xtatilishini kutib, oldin bolalarni, nogiron va qariyalarni tushirish kerak..Yurib ketayotganda sakrav tushib qolish yaramaydi,zilzila vaqtida jabrlanganlarga asosan yordamni fuqarolar muhofazasi qismlari beradi,lekin zarur bo`lgan hollarda aholining ham yordam berishi maqsadga muvofiqdir.

Suv toshqini va uning talofatlari; Suv toshqini ham tabiiy ofatlar orasida eng xavflisi hisoblanadi.Suv toshqini deb, daryo, ko`l hovuzlardagi suv sathining keskin ko`tarilish natijasida ma`lum maydonlardagi yerlarni suv tagida qolishiga aytiladi.Suv toshqiniga turli omillar sababchi bo`ladi;

-Kuchli yomg`ir yog`ish oqibatida (jala, sel quyishi):

-Qorning surunkali erishi natijasida :

-Kuchli shamol esishi natijasida ;

-Oqar daryolardagi muzliklarni yig`ilib, sun`iy to`g`on hosil qilinishi:

-Tog` jinslarining nurashi, surilishi yoki boshqa sabablar bilan suv saqlash omborlarining buzilishi oqibatida.

Kuchli yomg`ir yog`ishi natjasida suvlarning sathi keskin ko`tarilib, daryo, ko`llarga sig`maydi va natijada ekin maydonlarini turar joy massivlarini,yo`llarni suv bosadi va ularni izdan chiqaradi.

Bundan tashqari, elektr energiya, aloqa uzatgichlar, melliorativ tizimlar ishdan chiqadi, chorva mollari, qishloq xo`jaligi ekinlari yo`q bo`lib ketadi, xom ashyolar, yoqilg`i, oziq ovqatlar, mineral o`g`itlar va boshqa muhim mahsulotlar yaroqsiz holga keladi, yoki butunlay yo`q bo`lib ketadi.Shular hatijasida juda katta miqdorda moddiy zarar ko`rilib, insonlarni yaxshi hayot kechirishiga halaqit qilishi mumkin. Suv toshqini turli joylarda, jumladan, O`zbekistonda ham tez – tez bo`lib turadi. Masalan, 1992-1995 yillarda ko`pgina viloyatlarda- Xorazm, Buxoro, Surxondaryo, Qashqadaryo, Jizzax, Sirdaryo va boshqa joylarda juda katta ekin maydonlari suv ostida qolib, oqibatda juda katta moddiy zarar ko`rildi.Kuchli yomg`ir yog`ishi natijasida, suv toshqini 1993,1994, 1995,2000, 2001 yillarda Evropa davlatlarida ham kuzatilib, bularning oqibatida nafaqat moddiy zarar , balki hisoblab bo`lmaydigan ma`naviy zarar- insonlar o`limi yuz berdi. Oqar daryolarda suvlarning sathi muzliklar bilan qoplanishi ham suvning oqimiga qarshi to`siqlar (to`g`onlar) hosil bo`lishi natijasida suv toshqini ro`y berishi mumkin. Bu xildagi toshqin 1992-yilda Qoraqalpog`iston Respublikasida Amudaryo oqib o`tadigan uchta tumanda kuzatildi. Natijada muz to`g`onlarni samolyotlardan portlatish bilan eritildi va mintaqani suv bosish xavfi bartaraf etildi.

Suv toshqini kanallar va suv saqlaydigan omborlarning turli sabablarga ko`ra ishdan chiqishi oqibatida ham kuzatilishi mumkin. Umuman kanallar, suv omborlari, suv energiyasi, suv yo`llari hamda suvning o`zidan foydalanish maqsadida quriladi. Hozirgi vaqtda MDH davlatlarida suv sig`imi 1 million metr /kub dan ortiq bo`lgan suv omborlari mingtaga yaqin bo`lib, ularning suv sathi 116000 kilometr/kub ga teng. (shundan 53 ta suv ombori O`zbekiston xududida joylashgandir ) bu suv omborlarida 55,5miliard metr/kubdan ortiq suv saqlanib, ular orqali qishloq xo`jaligi suv bilan ta`minlanib, katta iqtisodiy samara olinadi. Lekin bunday gidrotexnik inshootlar biror sabablar bilan buzilsa atrofida yashovchi atrof-muhitga, insonlarga, dehqonchilikka jiddiy zarar keltiradi. Masalan, Chorvoq suv omborida 2,1 km/kub suv saqlanib, agar u buzilsa 8 metr qalinlikdagi suv Toshkent viloyatining uchta tumanini 46 km/ soat tezlik bilan harakatlanib suv bosish xavfi tug`iladi. Shunga o`xshash katta hajmdagi suv omborlari Jizzax, Sirdaryo, Buxoro, Samarqand viloyatlariga ham xavf solishi mumkin.

Shuning uchun suv saqlaydigan omborlarni har xil falokatlardan asrash uchun hamma turdagi ehtiyot choralari ko`rilishi lozim. Jumladan, birlamchi va ikkilamchi saqlovchi platina qurish, har bir platinalar temir betonli qorishmalardan tayyorlanishi lozim. Gidrotexnik inshootlar quyidagi sabablarga ko`ra buzilishi mumkin.

Kushli tabiiy hodisalar oqibatida: a) yer silkinishi, b) yer surilishi, v) kuchli sel kelishi,) kuchli yomg`ir suvidan yuvilib ketishi:

-Gidrotexnik inshoot jihozlarinig eskirishi va tabiiy parchalanishi oqibatida:

-Gidrotexnik inshootlarni loyihalashda va qurishda yo`l qo`yiladigan xatoliklar oqibatida:

-Gidrotexnik inshootlardan noto`g`ri foydalanish va qoidalarini buzilishi oqibatida

Umuman suv toshqiniga qarshi qo`llaniladigan omillar quyidagilardan iborat: daryodagi suvning sarflanish darajasini oshirish, suv oqimiga qarshi yerlarni kundalang qilib chuqur haydash, daryo qirg`oqlarini ko`tarishdan iboratdir. Suv toshqini xavfi tug`ilganda aholini o`z vaqtida xabardor qilish, fuqarolarni moddiy resurslarini, qishloq xo`jaligi hayvonlarini xavfsiz joylarga evakuatsiya qilish eng muhim ishlardan hisoblanadi. Evakuatsiyadan oldin har bir fuqaro o`zi yashab turgan uylarni xavfsiz holatga keltirish ya`ni (gaz,suv, elektr tarmoqlarini o`chirish deraza va eshiklarni mahkamlab bekitishlari lozim ) va o`zi bilan kerakli hujjatlarini, pul va taqinchoqlarini kamida uch kunga yetadigan yegulik oziq-ovqatlar va ichimlik suvlarini olishi zarur.

Suv toshqinida qolqan odamlar turli xavfsirashlarga berilmasliklari va suv oqimi bo`yicha past sathli qirg`oq tomon suzishlari (harakatlanishlari) kerak. Suv toshqini paytida ma`lum qism odamlar (qutqaruvchilar) shu falokat hududida qolib, imkoni boricha qilinadigan ishlarni bajarishlari zarur. Aholi suv ichida qolgan oziq ovqatlarni yemasliklari va suv ichmasliklari kerak.Yashash joylarda elektrdan foydalanmasliklari lozim, chunki yong`in chiqishlarga olib kelishi mumkin. Suv toshqini xavfi o`tgandan keyin, fuqarolar o`zlarining doimiy yashash joylariga qaytib kelgach toshqin oqibatlarini bartaraf etish chora tadbirlarini boshlab yuboradilar. Ular quyidagilardan iborat:

-Suv bosgan joylardagi suvni chiqarib tashlash va quritish:

-Uylarning yerto`lalaridagi suvlarni chiqarib tashlash:

-Toshqin natijasida buzilgan joylarni: maishiy –energetik tarmoqlarni, yo`llarni, ko`priklarni va boshqalarni qayta tiklash.

-Qayta tiklab bo`lmaydigan, inshootlarni, uylarni yiqitish va tozalsh.

- Ekinzorlarni suvdan tozalash.

Yuqoridagi tadbirlar fuqarolar muhofazasi shtabi va uning tizimlari boshchiligida, xalq ommasi ishtirokida amalga oshiriladi.

Yer surilishi, uning sabablari va talafotlari.

Tog` jinslari qatlamlarini qiya sath bo`ylab o`z og`irligi, gidrodinamik, gidrostatik, seusmik kuchlar ta`sirida surilishiga yer surilishi yoki yer ko`chishi deb aytiladi. Yer surilishining vujudga kelish qonuniyatlarini, bularning dinamikasini o`rganish katta ahamiyatga ega. Bu qurilish ishlarini olib borish sharoitini aniqlashda, xalq xo`jaligi inshootlarini inson hayotini saqlashda muhim omil hisoblanadi.Yer surilishi oqibatida xalq xo`jaligi katta zarar ko`radi ba`zi yirik inshootlar, yo`llar bir necha metrga surib tashlanadi, katta-katta ekin maydonlari foydalanishga butunlay yaroqsiz bo`lib qoladi butun-butun qishloqlar, shaharlar vayron bo`ladi minglab kishilar boshpanasiz qoladi, halokatga uchraydi.Yer surilishi- tog` jinsining surilish tezligi hamda suriluvchi tog` jinsini miqyos darajasiga ko`ra turli xilda bo`lishi mumkin. Jumladan, tog` jinslari surilish tezligining sekin, o`rtacha va kuchli xillari bo`lib, birinchisida surilish ber necha santimetrga, o`rtacha surilish bir necha metrga, kuchli bo`lganda esa tog` jinslari soatiga bir necha kilometrga suriladi. Mana shunday tezlikda yuz bergan surilishlar oqibatida katta falokatlar sodir bo`ladi ko`plab odamlar, va boshqa jonivorlar talofat ko`radilar.Yer surilishida ko`chgan tog` jinsining massasi bir necha million, ba`zan milliardlab metr/kubga yetadi. Markaziy Osiyo Respublikalari hududlarida ham hozirgi kungacha ko`pdan-ko`p yer surilishlari kuzitilgan. Masalan, 1973 yilda respublikamizning Ohangaron vodiysida, ATCHI deb nom olgan katta surilish, 1987 yil 7-dekabrdaTojikistonning SHarora qishlog`ida , 1991 yilda Ohangaron vodiysida sodir bo`lgan Jigariston 1994 yil 16 aprelda sodir bo`lgan Ohangaron tumanining Qora qishloq hududida sodir bo`lgan yer surilishlarini aytish mumkin.Bu joylarda davlatga va aholiga katta miqdorda moddiy- ma`naviy ziyon keltirdi.

Yer surilishining yuzaga kelishida quyidagi omillar sabab bo’ladi. –Tog` yon bag’ri etaklarining tabiiy holatini oqar suvlar suv omborlari ta`sirida buzilishi hamda rejasiz olib borilgan qurilish ishlari:

Qiya sathlarda tarqalgan tog` jismlarining xossa va xususiyatlari, mustahkamlik darajasining o`zgarishi, sug`orish ishlari, qor-yomg`ir suvlari ta`sirida namlikning o`ta oshishi:

Tog` jismlariga yer osti suvlari (gidrodinamik) va yerustki suvlari (gidrostatik) bosimining ta`siri:

-Tog` jinsi zichligini va mustahkamligining, burg`ulash hamda tog`- kovlash ishlari natijasida buzilishi:

-Tektonik va seusmik kuchlar ta`siri. Surilishlarning yuzaga kelishida hududning iqlim hamda, gidrogeologik sharoitlari va boshqalar. Tog` jinslarining qiya sath bo`ylab surilishida iqlim sharoiti eng muhim omillardan biri bo`lib, u davomli yog`ingarchiliklar kuzatiladigan yerlarda keng tarqalgan bo`ladi. Bunga sabab yomg`ir suvlari tog` jinslari qa`riga singib zarrachalar orasida yopishqoqlikni kamaytiradi natijada surilishni sodir bo`lishini tezlashtiradi. Shuning uchun ham surilishlar asosan qorlar erib, yog`ingarchilik ko`paygan mart oylarida boshlanib may iyun oylarida to`xtaydi. Yog`ingarchilik, qorlar va muzliklarning erishi natijasida daryo va suv havzalarida suv sathining ko`tarilishi daryo qirg`oqlarining yuvilishiga, ya`ni qiya sathlardagi muvazanat holatlarini buzilishiga sabab bo`ladi. Misol sifatida, Amudaryo, Zarafshon daryosi qirg`oqlarida, Chorvoq suv ombori atrofida kuzatilgan surilmalarni aytish mumkin.

Yer surilishi uch bosqichda kuzatiladi:

1-bosqich. Surilishning tayyorlanish bosqichi. Bu bosqichda qiya sathlardagi tog`jinsi turg`unligi susayadi, yer sathida turli kenglikdagi yoriqlar paydo bo`ladi.

2-bosqich.Tog` jinsining katta tezlik bilan yoki sekin asta surilish kuzatiladi. Surilish tezligi yuqorida qayd etilgan omillarning ta`sir darajasiga bog`liq bo`ladi.

3- bosqich. Surilishning so`nish bosqishi. Bunda tog` jinslari surilishi to`xtaydi.

Yer surilishlarini chuqur o`rganish ularni oldindan bashorat qilish imkonini beradi. Buning uchun kompleks muhandis geologik qidiruv ishlari o`tkaziladi.Yer surilishi ofatining oldidan kuzatiladigan belgilari quyidagilardan iborat:

Yer yuzasida yoriqlarni paydo bo`lishi, yo`llarda uzilishlarning yuzaga kelishi, daraxtlarning to`g`ri o`smasligi, uylarning devorlarini yorilishi, binolar, inshootlar tuzilishida muvozanatning buzilishi va boshqa belgilar paydo bo`ladi. Yer surilishini vujudga kelishi va harakatdagi surilishlarga qarshi olib boriladigan ishlar mazmuniga qarab ikki guruhga bo`linadi.

-Surilishni oldini olish usullari.

-Yer surilishi harakati va ta`sirini bartaraf etish usullari.

-Yer surilishini oldini olish usullari.

-Qiya sathlarda qurilish va ular bilan bog`liq bo`lgan ishlarni olib bormaslik.

-Qiya sathlarda tog` jinsi to`kilmalarining yig`ilishiga yo`l qo`ymaslik.

-Temir yo`l, transport vositalari harakat tezligini belgilangandan

oshishini taqiqlash:

-Qiya sathlarda o`simlik dunyosini muhofaza qilish;

-Qiya sathlarda sug`orish, shudgorlash ishlarini olib bormaslik.

Surilish harakati va ta`sirini bartaraf etuvchi usullar quyidagicha:

1. Surilish harakati tezligini sekinlashtirish yoki to`xtatishga qaratilgan usullar: a). suv oqimini tartibga soluvchi va boshqaruvchi qurilmalar qurish: b). daryo va suv havzalari qirg`oqlari yuvilishini oldini oluvchi qurilmalar qurish: v) yer osti suvlari sathini kamaytirish.

2. Tog` jinsi surilishlarini ushlab turuvchi tirgak devorlarini qurish.

3. Suriluvchi tog` jinsi qatlamlarini olib tashlash.

4. Tog` jinslari fizik-mexanik xususiyatlarini sun`iy usulda yaxshilash. Ularning namligini oshib ketishiga yo`l qo`ymaslik.Yer surilishi ofatidan saqlanishning ishonchli omili xalqni o`z vaqtida ogoh etish hisoblanadi.1996-1999 yillarda O`zbekistonning bir necha xududlarida, masalan; Surxondaryo, Qashqadaryo, Samarqand va boshqa viloyatlarning tog` etaklarida yashovchi fuqarolarni yer surilishi ofati to`g`risida ogoh qilinishi natijasida, aholi boshqa joylarga ko`chirildilar va hech qanday moddiy va ma`naviy yuqotishlar bo`lmadi. Hozirgi kunda ham respublikamizning ba`zi viloyatlarida yer silkinishi ehtimoli bor hududlar mavjud bo`lib, hukumatimiz va fuqaro muhofazasi xizmati tomonidan doimiy ravishda xavfli mintaqada yashovchi fuqarolar ogohlantirilib borilmoqda.

Kuchli shamol, qurg`oqchilik va ularning oqibatlari

Kuchli shamol ham insonlar hayotiga va xalq xo`jaligiga jiddiy zarar yetkazadigan ofatdir. Bu ofat uzoq davom etuvchi va buzish kuchiga ega.Bu ofatning tezligi 30-90 metr/sek ga etadi. O`rta Osiyo mintaqalarida shamolning kuchi 40-60m/s ni tashkil etadi. O`zbekistonning Xovos, Bekobod tumanlarida esa 50-60m/s ni tashkil etadi. Kuchli shamolning paydo bo`lishi, ya`ni atmosferada muvazanatning buzilishi natijasida havo oqimi juda katta tezlikda harakatlanib, ba`zi joylarda u o`rama harakatga aylanib ketadi. Bunday ofat oqibatida odamlarning halok bo`lishi, inshootlarning buzilishi, ekinzorlarning payhon bo`lishi, elektr, telefon tarmoqlarining izdan chiqishi va boshqa oqibatlarga olib keladi. Bu ofatlardan eng ishonchli saqlovchi omil- bu himoya inshootlari (metro,yerosti yulaklari,uylarning yerto`lalari va boshqalar) hisoblanadi. Bu ofatdan saqlanishning yana bir omili- ofat haqida odamlarni o`z vaqtida ogoh qilishdir. Hozirgi paytda ob-havoni bir necha kun oldin ayta oladigan zamonaviy uslublar yaratilganki, bularning bergan ma`lumotlariga asosan oldindan ehtiyot choralarini ko`rish mumkin bo`ladi. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, kuchli shamol ofati yuz berganda fuqaro muhofazasi tizimlari davlat organlari xodimlari boshchiligida qutqaruv va buzilgan joylarda tiklash ishlarini bajaradi, jabr ko`rganlarga birlamchi tibbiy yordam ko`rsatadi.

Qurg`oqchilik ofati ham O`zbekistonga xos bo`lib, ilgari bu holatga deyarli e`tibor berilmagan. Lekin keyingi yillarda ekologiyaning haddan tashqari buzilishi, suv resurslaridan noto`g`ri foydalanish va boshqa sabablar oqibatida bizning mintaqada ham bunday ofatlar aynan hozirgi paytda kuzatilmoqda. Qurg`oqchilikda odamlarning o`limi daraxtzorlar va ekinzorlarning qurishi, kuchli yong`inlarni chiqishi va turli xil kasalliklarni tarqalishiga imkon yaratiladi. Ta`kidlash lozimki, O`zbekistonda qurg`oqchilik muammosi Orol dengizi bilan bog`liqdir.

Respublikamiz Prezidenti I.Karimov “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” kitobida ta`kidlaganidek: “Yaqin –yaqinlargacha cho`lu sahrolardan tortib olingan va sug`orilgan yangi yerlar haqida dabdaba bilan so`zlanardi. Ayni chog`da ana shu suv Oroldan tortib olinganligi, uni jonsizlasntirib qo`yilganligi xayolga kelmasdi, endilikda Orolbo`yi ekologik kulfat hududiga aylandi”. Ma`lumki, Orol dengizi suvi yildan-yilga kamayib, qurib bormoqda. Buning oqibatida dengizga yaqin bo`lgan joylarda, daraxtlar, ekinzorlar, qurib turli xil kasalliklar ko`payib bormoqda. Ma`lumotlarga ko`ra Amudaryo suvining bor-yo`g`i 10 foiz miqdori Orol dengiziga quyilmoqda. Bundan tashqari dengizga kelib tushayotgan suv miqdoridan dengiz suvinig havoga bug`lanib ketishi bir necha barobar ko`pdir. Shu sababdan hozirgi kunga kelib Orol dengizi suvining balandligi taxminan 17 metrga kamayib ketgan, ya`ni 1960 yillarda uning balandligi 53metrni tashkil etgan bo`lsa, 2000 yilda 36 metrni ko`rsatdi. Endilikda Orolni ilgarigi holatiga qaytarish uchun unga 30 kilometr/kub suv quyilishi lozim.Bu degan so`z Sirdaryo suvini tuliq quyish demakdir.

Sel, uning xususiyatlari va talofatlari

Tog` hududlarida kuchli yomg`irlarning yog`ishi, muzlik va qorlarning tez erishi natijasida hosil bo`lgan daryo toshqinlarini, tog` yon bag`irlarida nuragan tog` jinsi bo`laklarini suv oqimi bilan tekislikka tomon oqizib turilishi sel hodisasi deb yuiritiladi. Sel massasining taxminan 50-60 foizi turli kattalikdagi tog` jinsi yig`indilaridan, o`simlik va daraxt bo`laklaridan iborat bo`ladi. Sel oqimining davomiyligi 0,5-2soatdan 12 soatgacha, tezligi 5-8metr/ soatgacha yetishi mumkin, sel massasining zichligi esa 1,2-1,9 tonna/metrni tashkil etadi. Bunday ko`rsatkichlarga ega oqim juda katta- kuch bo`lib, xalq xo`jaligiga sezilarli zarar keltiradi, oqim yo`lida uchragan inshootlarni, yo`llarni, qishloq va shaharlarni, bog`larni, ko`priklarni vayron qilib ketadi, ulkan maydonlarni loy, tosh, qum qatlamlari bilan ko`mib tashlaydi.

Sel –arabcha so`z bo`lib, tog`lik hududlardagi suv toshqini ma`nosini ahglatadi

Sel oqimlari o`zi bilan olib keladigan qattiq zarrachalarning o`lchamiga qarab uch guruhga bo`linadi:

Suv toshli sellar;

Loyqa sellar;

Aralash sellar.

Yer yuzasida yuz bergan ofatli sellarga misol qilib, 1934 yilning yangi yil kechasi AQSHning Los- Anjelos shahri atrofida ko`zatilgan sel oqimini ko`rsatish mumkin. Suv oqimi to`lqinining balandligi 6 metrga yetgach, o`z yo`lida 500ta ko`prikni, bir qancha inshootlar va imoratlarni vayron qilgan, minglab aholini boshpanasiz qoldirgan.

Markaziy Osiyoda eng kuchli sel oqimlari Qozog`iston respublikasining

Olma- ota shahridan o`tuvchi shahar nomi bilan ataluvchi daryo vodiysida kuzatilgan. Masalan, 1921yil 8iyun kuni kechqurun yuz bergan sel oqimi natijasida shaharga olib kelingan tog` jinslari 100 ming vagonga joylab chiqarilgan bu ofat natijasida 400dan ortiq kishi halok bo`lgan. Sel oqimining vujudga kelishiga tog`lik hududlardagi qorlar va muzliklarning erishi, kuchli yomg`ir yog`ganligi sabab bo`lgan.

Olma- Ota shahri va uning atrofida juda ko`p marta talofatli sel oqimlari kuzatilgan.

Oxirgi 100yil ichida O`zbekiston respublikasi hududida 2500dan ortiq sel oqimlari kuzatilgan. Bulardan 1400 dan ortig`i loyqa, 350 dan ortig`i suv toshli, 650 ortig`i aralash sellardir. Respublikamizning Farg`ona vodiysi, Toshkent atrofi hududlarida ham sel oqimlari kuzatilib turiladi.

Sel oqimlarining oldini olish, ularga qarshi kurashish, sel bo`lishi ehtimoli bor maydonlarni aniqlash, ularni vujudga kelish sabablarini chuqur urganish, atrof muhitni muhofaza qilishning asosini tashkil etishda xalq xo`jaligida katta ahamiyatga ega. Shuning uchun sel hodisasini bartaraf etish maqsadida olib boriladigan ishlar ilmiy –amaliy xulosalarga, chora tadbirlarga asoslangan bo`lmog`i kerak.

Bular quyidagilardan iborat:

1. Sel bo`lishi mumkin bo`lgan daryolarning suv yig`ish maydonlarida doimiy kuzatish ishlarini olib borish.

2. Sel oqimi yuzaga kelishi mumkin bo`lgan daryolarning suv yig`ish maydonlarini muhofaza qilish, ya`ni bu maydonlarda o`simlik dunyosini saqlash, daraxtlar va butalarni kesish, maydonlarda shudgorlash ishlarini olib borishni chegaralash:

3. O`rmon xo`jaliklarini rivojlantirish, ya`ni tog` yon –bag`rida butalar va daraxtlar ekilishini yo`lga qo`yish talab etiladi, chunki bu o`simliklar tog` jinslari qatlamlarini mustahkam ushlab turevadi, qor erishini sekinlashtiradi, yer yuzasini yuvilishdan saqlaydi;

4. Tog`li hududlardagi daryolarning o`zanida suv oqimini boshqaruvchi inshootlar qurish, tabiiy, sun`iy to`g`onlarni tartibga solish, temir yo`l, avtomobil yo`llari ostiga sel suvlarini o`tkazuvchi katta diametrli quvurlar yotqizish. Sel oqimiga qarshi kurashish uslubini tanlash maqsadida maxsus muhandis-geologik qidiruv ishlari olib boriladi. Olingan natijalardan urganilayotgan hudud uchun xarita tuziladi. Bu xaritada: sel ko`zatiladigan, sel kuzatilishi mumkin bo`lgan, sel kuzatilmaydigan maydonlar ajratiladi.

Sel kuzatiladigan va kuzatilishi mumkin bo`lgan joylarning iqlim sharoitiga, geologik o`zgarishlarga, vujudga kelishi mumkin bo`lgan sel

Olingan natijalardan o`rganilayotgan hudud uchun xaritatuziladi. Bu xaritada:

- sel kuzatiladigan;

- sel kuzatilishi mumkin bo`lgan;

- sel kuzatilmaydigan maydonlarga ajratiladi.

Tog`lik hududlarda shaxsiy imoratlarni qurish ishlari sel xavfi xaritasi bilan tanishgan holda maxsus tashkilotlar ruxsati bilan amalga oshiriladi.