O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Daryolarning bo‘ylama qirqimlari. 
Ma’lumki, daryoda suvning 
harakati -oqishi balandliklar farqi tufayli yuzaga keladi. Daryo uzunligi 
bo‘yicha balandlikning o‘zgarishini bo‘ylama qirqimlarda tasvirlash 
mumkin. Daryolarning bo‘ylama qirqimlari suv yuzasi yoki o‘zan tubi 
bo‘yicha olingan balandlik ma’lumotlari asosida chiziladi. Bo‘ylama 
qirqimlar joyning geologik tuzilishiga, relyefiga bog‘liq holda turli 
daryolarda turlicha shaklga ega bo‘ladi. Ularni umumlashtirib, quyidagi 
turlarga ajratish mumkin (10.6 - rasm). 
10.6 - rasm. Daryolarning bo‘ylama qirqimlari 
1 - botiq bo‘ylama qirqim, 2 - to‘g‘ri chiziqli bo‘ylama qirqim,
3 - qabariq bo‘ylama qirqim, 4 - zinasimon bo‘ylama qirqim. 
Botiq bo‘ylama qirqim - 
tog‘lardan tekislikka oqib tushadigan 
daryolarda kuzatiladi. Daryoning tog‘li qismida nishablik katta bo‘lib, 
tekislikka chiqqach nishablik kamayadi. Amudaryo yoki Sirdaryoning 
bo‘ylama qirqimi bu turga yorqin misol bo‘ladi.
 
To‘g‘ri chiziqli bo‘ylama qirqim - 
tekislik daryolarida kuzatiladi. Bu 
turga misol sifatida Volga daryosining bo‘ylama qirqimini ko‘rsatish 
mumkin.
Qabariq bo‘ylama qirqim - 
tog‘ platolaridan boshlanadigan kichik 
daryolarga xosdir. 
Pog‘onali yoki zinasimon bo‘ylama qirqim – 
asosan, tog‘ daryolari 
uchun xarakterlidir. Lekin bunday shakldagi bo‘ylama qirqimlar tekislik 
daryolarining ba’zi qismlarida ham uchraydi. 

---

107 
Daryoning bo‘ylama qirqimi unda mavjud bo‘lgan energiya 
miqdorining uzunlik bo‘yicha o‘zgarishini yaqqol tasvirlaydi. 
 
Nazorat savollari va topshiriqlar 
1. Daryo vodiysining elementlarini aytib bering. 
2. Daryo o‘zani deganda nimani tushunasiz? 
3. O‘zanning ko‘ndalang qirqimi qanday elementlardan tashkil 
topgan? 
4. Gidravlik radius qanday aniqlanadi?