O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

10.12-rasm. Daryo oqimining yil davomida taqsimlanishi
(Qashqadaryo Varganza q., 1988 y.) 
Daryo yillik oqimining yuqorida sanab o‘tilgan muddatlar bo‘yicha 
taqsimlanishi daryoning to‘yinish manbalariga bog‘liq bo‘lib, shu daryo suv 
rejimining asosiy xususiyatlarini o‘zida aks ettiradi.
Agar daryo havzasiga yoqqan atmosfera yog‘inlari faqat yomg‘ir 
ko‘rinishida bo‘lsa, daryo oqimi uning yil ichida taqsimlanishini 
takrorlaydi. Lekin oqimning asosiy qismi yilning sovuq davrlariga to‘g‘ri 
keladi. Chunki bu vaqtda yer sirtida namlikning kattaligi tuproq-gruntlarga 
bo‘ladigan shimilishni kamaytirsa, havo haroratining pastligi tufayli esa 
bug‘lanish kamayadi. Bu holat, o‘z navbatida, daryo havzasida oqim 
koeffitsiyentining yuqori bo‘lishini ta’minlaydi. O‘z-o‘zidan ravshanki, 
yilning issiq mavsumlarida esa yuqoridagilarning ksi kuzatiladi. 
Daryo havzasiga tushgan yog‘inning ma’lum qismi qor ko‘rinishida 
bo‘lsa, qor qoplami hosil bo‘lib, undan faqat havo harorati iligandagina 
oqim hosil bo‘ladi. Agar mazkur daryoning to‘yinishida boshqa 
manbalarning hissasi uncha katta bo‘lmasa, bunday daryolarda oqimning 
70-90 foizi bahorga to‘g‘ri keladi. 
Qish uzoq davom etadigan shimoliy hududlarda to‘linsuv davri 
yozga to‘g‘ri kelib, daryo oqimining asosiy qismi ham shu davrda oqib 

---

128 
o‘tadi. 
Baland tog‘lardan boshlanadigan daryolarda, shu jumladan, 
Amudaryo va Sirdaryoning yuqori qismidagi irmoqlarida (Vaxsh, Panj, 
Kichik Norin, Katta Norin) oqimning yil davomida taqsimlanishi havo 
haroratining yillik o‘zgarishiga mos tushadi. Chunki bunday daryolar 
baland tog‘lardagi doimiy qor va muzliklarning erishidan hosil bo‘ladigan 
suvlar hisobiga to‘yinadi. Turli balandlik mintaqalaridagi qor va 
muzliklarning turli vaqtlarda erishi esa to‘linsuv davrining cho‘zilishiga 
sabab bo‘ladi. Shu bilan birga ularda to‘linsuv davrining boshlanishida 
oqim miqdori bir maromda ortib boradi, uning tugashida esa xuddi shu 
tartibda kamaya boradi. Baland tog‘ daryolari oqimining yil davomida 
taqsimlanishi shu jihatlari bilan tekislik daryolaridan farq qiladi. 
Daryoning to‘yinishida yer osti suvlari hissasining katta bo‘lishi, 
havzada ko‘llarning mavjudligi ham oqimning yil davomida bir maromda 
taqsimlanishiga ta’sir etadi. Bu holat Ladoga ko‘lidan boshlanadigan Neva 
daryosida, Onega ko‘lidan boshlanadigan Svir daryosida, Pomir 
tog‘laridagi Sarez ko‘lidan boshlanadigan Murg‘ob daryosida yaqqol 
kuzatiladi. Daryo oqimining yil davomida taqsimlanishiga ko‘lning ta’siri 
darajasi uning o‘lchamlariga, shakliga, ko‘ldagi suv hajmiga, ko‘ldan 
suvning oqib chiqish sharoitri va boshqa omillarga bog‘liq.