|
4.
Алексеев В.П. Перщиц А.И. История первобытного общесво. -М.
“Наука”, 2012. Стр. 3-10.
125
2-bob. Davrlashtirish muammolari.
2.1. Davrlashtirish turlari.
Ilmiy adabiyotlarda davr
-
jamiyat taraqqiyotida muhim voqyea, hodisa
yuz bergan, hukm surgan yoki o‘ziga xos xususiyati bilan ajralib turadigan
ma'lum vaqt oralig‘i sifatida izohlanadi. Davrlashtirish bu insoniyat jamiyati
tarixini bir-biridan farq qiluvchi muayyan davrlarga ajratish demakdir. Kishilik
jamiyatida sodir bo‘lgan voqyealar va xujjatlarning sodir bo‘lgan vaqtini aniq,
muayyan tartibda aniqlash bilan shug‘ullanuvchi yordamchi sohasi bu
xronologiya deyiladi.
Demak xronologiya voqyea sodir bo‘lgan vaqtni –soatni, kuni, oyi, yili,
asri va ming yilliklarning yoshini nisbiy yoki aniq tarzda belgilaydi.
Jahon xalqlari tarixi muqarrar ravishda biri ikkinchisi bilan almashinuvi
beshta tarixiy davrga bo‘linadi. Ular ibtidoiy jamoa, qadimgi, o‘rta, yangi va eng
yangi tarixiy davrlardir.
Ularning eng dastlabkisi ilk tarix yoki ibtidoiy jamoa tuzumi hisoblanadi.
U yer kurrasida odamzod paydo bo‘la boshlagan vaqtdan boshlab ibtidoiy gala,
urug‘, urug‘chilik tuzumining vujudga kelishi, urug‘chilik tuzumining
yemirilishi, mulkiy tengsizlik tabaqalar va davlatning kelib chiqishigacha
bo‘lgan katta tarixiy davrni o‘z ichiga qamrab oladi.
Insoniyat ilk tarixining eng muhim muammolaridan biri uning davr va
sanasini aniqlashdan iboratdir. Bu degan so‘z insoniyat tarixining ilk davrida
sodir bo‘lgan, kashf etilgan narsa va hodisalar qachon, qaysi vaqtda vujudga
kelganligini bilishdir.
Ilk tarix davr va sanalari.
yer tarixining geologik davrlari haqida
umumiy ma'lumot. Ma'lumki yer olimlarning bergan ma'lumotlariga ko‘ra biz
yashab turgan zaminning bunyodga kelish tarixi besh milliard yilga borib
taqaladi. Kurrai zaminimizdagi barcha narsalar-o‘simliklar, hayvonot olami,
shuningdek katta-kichik tirik mavjudodlar, shuningdek inson ham yer mahsuli
va uning hosilasidir.
126
yerdagi har bir buyum, har bir narsa, hayvonot olami, va o‘simliklar
dunyosi shuningdek insoniyatning ham o‘z tarixi bor. Bu tarix ikkiga-tabiat va
jamiyat tarixiga bo‘linadi. Tabiat va jamiyat tarixi bir-biri bilan chambarchas
bog‘liqdir. Lekin ular o‘ziga hos xususiyatlari bilan bir-biridan farqlanadilar.
Tabiat va jamiyat tarixini o‘rganish shu soha olimlari oldidagi dolzarb
masalalardan biri hisoblanadi. Tabiat va jamiyat tarixini o‘rganishda turli ilmiy
manbalarga murojat qilinadi.
Tabiat va insoniyat old tarixining o‘z taraqqiyot davrlari mavjudki,
ularning taraqqiyot davrlarini aniqlab olmasdan turib, chuqur o‘rganib
bo‘lmaydi.
Yuqorida ta'kidlab o‘tganimizdek, dastlab yerda hyech qanday hayot
bo‘lmagan. Geolog olimlarning bergan ma'lumotlariga ko‘ra yer tarixini
geologiya nuqtai nazaridan arxey. proterazoy, mezozoy va kaynozoy davrlariga
bo‘linadi.
Arxey davrida juda oddiy tirik mavjudodlar ko‘k-yashil suv o‘tlari paydo
bo‘lgan. Arxey davri 800-900 million yil davom etgan.
Proterozoy davrida ko‘p xo‘jayrali hayvonlar – bulutlar, radial
simmetriyali, ikki tomonlama simmetriyaga ega bo‘lgan shakldagi hayvonlar
keng tarqalgan. Ular orasida halqali chuvalchanglar, bo‘g‘imoyoqlilar.
mallyuskalar, qisqichbaqa, chayonlar, igna tanlilar hamda umurtqasiz
hayvonlarning boshqa turlari vujudga kelgan. Proterazoy davri 2 milliard yillar
chamasi davom etgan.
yer sharining paleozoy davrida esa kuchli tog‘ hosil bo‘lish jarayoni
davom etgan. Bu davrda suv va quruqlikda yashaydigan o‘simlik va hayvonot
olami ancha boyigan. Paleozoy davri 350 million yil davom etgan. Bu davrda
quruqlik va suvdagi o‘simliklar dunyosi ilgarigiga nisbatan ancha boyigan va
ko‘paygan.
Mezozoy davrida esa umurtqali hayvonlar orasida sudralib yuruvchilar
ko‘payib, yangi-yangi turlarni keltirib chiqargan.
127
Bu davrda bo‘yi 5-6 metrli o‘txo‘r va yirtqich dinozavrlar, timsohlar,
toshbaqalar, qushlarning ajdodlari, baliqlar, mallyuskalar va boshqa hayvonlar
ko‘paygan. Mezozoy davri 130 million yil davom etgan.
Kaynozoy davri geologik davrning so‘nggisi bo‘lib, u ikki bosqichga
bo‘linadi. Biri uchlamchi, ikkinchisi to‘rtlamchi davrlardir. Kaynozoy davri 60-
70 million yil davom etgan. Uchlamchi davr oxiriga kelib xozirgi o‘simlik va
hayvonot olami yanada ko‘payib rivoj topgan. Uchlamchi davr oxiri va
to‘rtlamchi davr geologik qatlamlar orasida alohida bosqichni tashkil etgan.
Uchlamchi davr oxirida paydo bo‘lgan mastadont, mamont, daranda tishli
yo‘lbarslar, katta shohli bug‘ilar va boshqa hayvonlar to‘rtlamchi davr
mobaynida halok bo‘ldilar.
Bu davrda yevrosiyo va Shimoliy Amerikaning kattagina hududlari to‘rt
marta muz bilan qoplangan. natijada shu hududlarda yashagan hayvon va
o‘simliklar sovuqdan halok bo‘lishgan. Muzoldi hududlaridagi ba'zi o‘simlik va
hayvonlar yashab qolganlar.
Muzlanish tufayli jahon okeanlarining satxi 60-90 metr pasaygan. natijada
yevropa bilan Angliya, Osiyo bilan Shimoliy Amerika, Xindi-Xitoy yarim oroli
bilan Zond arxipelagi o‘rtasidagi quruqlik hosil bo‘lib, bu quruqlik orqali o‘zaro
aloqalar vujudga kelgan. Bu esa o‘sha yerlardagi yashagan hayvon va
o‘simliklarning migratsiyasi ko‘chishi uchun imkoniyat tug‘dirgan. Kaynazoy
davrining to‘rtlamchi bosqichiga kelib yerda buyuk bir hodisa, mo‘jiza yuz
berdiki, bu odamzodning paydo bo‘lishi edi. Shu tufayli to‘rtlamchi davrni
antropogen ham deyiladi.
Antropogen deb atalmish to‘rtlamchi davr o‘z navbatida eopleystotsen,
pleystotsen va golotsen kabi bosqichlariga bo‘linadi.
Eopleystotsen quyi va yuqori pleystotsen esa quyi, o‘rta va yuqori
pleystotsen bosqichlariga bo‘linadi.
To‘rtlamchi davrda yerda Dunay, Gyuns, Mindel va Vyurm kabi
muzliklar, Gyuns-Mindel, Mindel-riss va Riss-vyurm kabi muzliklararo davr
128
bo‘lib o‘tdi. To‘rtlamchi davr qariyb 3-2 million yillik tarixiy davrni qamrab
oladi.
1960 yillardagi arxeologik va antropologik kashfiyotlarni nazarda tutilsa,
odamning shakllanish davri uchlamchi davrning oxirlari va to‘rtlamchi davrning
quyi eopleystotsen bosqichiga to‘g‘ri keladi. Ammo 60-90 yillarda arxeologiya
va antropologiya sohasida qo‘lga kiritilgan yutuqlar odamzod shakllanishining
ilk bosqichi 4,5-4 million yilga borib taqaladi. Eng so‘nggi kashfiyotlarga
tayangan ba'zi tadqiqotchilar yer yuzida odamzod besh olti million yil ilgari
paydo bo‘la boshlagan degan ilmiy farazlarni ilgari surmoqdalar. Shunday ekan
odamzodning paydo bo‘la boshlash jarayoni to‘rtlamchi davrda emas balki
uchlamchi davr oxirlariga borib taqaladi. shunday qilib yer tarixining so‘nggi
geologik davrlari, ayniqsa uchlamchi va to‘rtlamchi davri odamzodning paydo
bo‘lish va rivojlanish jarayonlari bilan bilvosita va bevosita bog‘lanib ketar
ekan. Uchlamchi va to‘rtlamchi davrlari geologik qatlamlari ibtidoiy to‘da-
qadimgi tosh asri yodgorliklarining yoshini aniqlashning eng muhim
vositalaridan biri ekan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
