O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

 
Psixik jarayonlar va miya faolligi orasidagi o‘zaro munosabatlar 
Bosh miya xaritasini tuzib, nerv funksiyalarini aniqlashga ilk marotaba 
Tomas Uillis (1621-1675) qo‘l urgan. Nemis vrachi Frans Gall (1758-1828) 
miyaning frenologik xaritasini yaratib, unda «ruh layoqatlari» deb nomlanuvchi 
psixikaning xossalarini joylashtirgan.
Barcha sezgi organlari katta yarimsharlar po‘stlog‘ida o‘zlarining ta’sir 
doiralariga egadirlar. Masalan, inson miyasining ensa bo‘limida ko‘rish doirasi, 
chakka bo‘limida – eshitish, hid bilish doirasi esa miyaning bir necha bo‘limlari 
bo‘ylab tarqalgan. Miya po‘stlog‘ida, shuningdek, assotsiatsiya bilan bog‘liq 
maydonlar ham mavjud, ularda his-tuyg‘u organlarining birlamchi maydonlaridan 
keluvchi axborot tahlili va sintezi amalga oshiriladi. Oddiy harakat reaksiyalari 

---

122 
orqa miya tomonidan boshqariladi, murakkabroq harakatlar (yurish, yugurish) esa 
miya va miyacha tomonidan muvofiqlashtiriladi.
57
XIX asrning o‘rtalaridayoq fransiyalik olim Pol Broka va nemis psixiatri 
Karl Vernike inson miyasining chap yarimsharida nutqqa tegishli bo‘lgan ikki 
sohani aniqladilar. Broka sohasining zararlanishida (pastki peshona burmasi orqa 
tomonining uchdan bir qismida) bemorning nutqi izdan chiqadi (talaffuzi), Vernike 
sohasi zararlanganida esa (tepa chakka burmasi orqa tomonining uchdan bir 
qismida), bemor gapira oladi, lekin nutqi mazmunsiz, ma’nosiz bo‘lib qoladi.
Neyropsixologiyaning hozirgi zamon qarashlari (A.R.Luriya)ga binoan 
inson miyasining tuzilishi uchta asosiy bo‘limdan iborat: 1 – bosh miya po‘stlog‘i 
yuqori qavatlarining faoliyatini saqlab turuvchi quvvat bo‘limi (miya stvolining 
yuqori bo‘limlarida joylashgan); 2 – axborotni qabul qilish, qayta ishlash va 
saqlash bo‘limi (ikkala yarimsharlarning tepa, ensa va chakka bo‘limlarini o‘z 
ichiga oladi); 3 – faoliyatni oldindan belgilash, boshqarish va nazorat qilishni 
ta’minlovchi bo‘lim (po‘stloqning peshona bo‘limlari).
Birinchi bo‘lim funksiyalarining zararlanishida diqqat barqarorligi yo‘qolib, 
loqaydlik, uyquchilik paydo bo‘ladi. Ikkinchi bo‘lim faoliyatining buzilishi (teri va 
propriotseptiv) sezgirlikning yo‘qolishiga sabab bo‘ladi, harakatlarning aniqligi 
buziladi va h. Uchinchi bo‘limning zararlanishi xulq-atvor nuqsonlariga, harakatlar 
sohasidagi o‘zgarishlarga olib keladi.
Bosh miyasining tuzilishiga tegishli ko‘plab farazlar, konsepsiyalar va 
tajriba ma’lumotlari mavjud. Akademik P.K.Anoxinning taxminlariga ko‘ra, 
peshona po‘stlog‘ining faoliyati miyaning alohida funksiyalari – xotira, idrok, 
motivatsiyalar, hissiyotlar bilan bog‘liq bo‘lmasdan, ularning birlashishini, 
hamkorligini amalga oshiradi, xolos.
Amerikalik 
neyropsixolog 
K.Pribram 
fikricha, 
peshona 
po‘stlog‘i 
motivatsiyalar (ochlik, tashnalik, jinsiy ehtiyoj)ni tashqi ta’sirotlar bilan 
57
Myers D.G. Psychology. Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p 3 

---

123 
taqqoslaydiva bu taqqoslash asosida niyatlar yoki istalgan oqibatlarni hisobga 
olgan holda harakatlar dasturini tuzib chiqadi.
Polshalik tadqiqotchi YU.Konorskiy frontal bo‘limdagi po‘stloqning turli 
sohalari turlicha funksiyalarni, jumladan, fazoviy yoki qisqa muddatli xotira, tirik 
mavjudot yoki jonsiz jismning izidan borish kabi funksiyalarni bajarishiga amin 
bo‘lgan edi. Hozirda miya termografiyasi bo‘yicha o‘tkazilgan oxirgi tadqiqotlarga 
asoslangan holda ishonch bilan peshona po‘stlog‘ida inson tashqi muhitning 
taxminiy obrazi bilan real vaziyatni taqqoslash sodir bo‘ladideb e’tirof etish 
mumkin. Agar miyaning bu bo‘limi zarar ko‘rgan (o‘sma, jarohat, yallig‘lanish) 
bo‘lsa, tashqi muhitni real holda idrok etish va o‘zini baholash izdan chiqadi.
Ma’lumki, chap yarimsharfunksiyasini verbal-belgili axborot bilan ishlash: 
o‘qish, hisoblash tashkil etadi. O‘ng yarimsharfunksiyasi esa – obrazlar bilan ish 
ko‘rish, fazoda harakatni aniqlash va shu kabilar hisoblanadi. CHap yarimshari 
«mantiq»ni, o‘ngi – «ijodiy jarayon»ni nazorat qiladi; chap yarimshari tananing 
o‘ng tomonini, o‘ngi – chap tomonini boshqaradi. Miya yarimsharlarining 
funksiyalarini ko‘rgazmali tarzda quyidagicha tasvirlash mumkin
SHu bilan birga, insonmiyasidaemotsional markazlar ham aniqlangan. 
Miyaning ayrim nuqtalari qo‘zg‘atilganda sinaluvchilarda juda yoqimli hislar, 
boshqalari qo‘zg‘atilganda esa cho‘chish, xavotir vahattodahshat hislari yuzaga 
kelgan. Garchi sinaluvchilar bu hissiyotlar tadqiqotchi tomonidan sun’iy ravishda 
chaqirilganini tushunib turgan bo‘lsalar ham, ularga bu hissiyotlar real voqelik 
bo‘lib tuyuladi.
Miya inson organizmidagi barcha hujayralarining to‘rtdan uch qismini 
tashkil etadi. U organlarga etkaziluvchi axborotlar o‘tadigan neyronlarning 
to‘plamlaridan iborat. 
Voyaga etgan odam bosh miyasining miya og‘irligi 1100 dan 2000 
grammgacha bo‘ladi. 20 yoshdan boshlab 60 yoshgacha bo‘lgan vaqt orlig‘ida har 
bir individ uchun bosh miyaning og‘irligi va hajmi o‘z doimiyligini yo‘qotmaydi. 
Ammo aqliy qobliyat bosh miyaning kattaligi bilan aniqlanmaydi. Miya 
o‘lchamlari va tananing umumiy og‘irligi o‘rtasidagi nisbat muhim ahamiyatga 

---

124 
egadir: kashalotning bosh miyasi 9 kg og‘irlikka ega, lekin bu tana og‘irligining 
atigi 0,02 foizini tashkil etadi; fil miyasi 5 kg og‘irlikka ega, lekin bu og‘irlik 
umumiy massasining 0,1 foizini tashkil etadi, shuning uchun filda misli 
ko‘rilmagan qobiliyatlar ko‘zga tashlanmaydi; inson miyasining og‘irligi 
tanaumumiy massasining 2 foizini tashkil etadi.
Miya 15 yoshgacha o‘sadi va 15 yoshdan 25 yoshgacha esa jadal faoliyat 
yuritadi. 45 yoshdan keyin uning ish qobiliyati neyronlarning nobud bo‘lishi 
hisobiga pasayadi. Agar 20 yoshda neyronlarning nobud bo‘lish tezligi sutkasiga 
10000 hujayrani tashkil etsa, 40 yoshda – bu ko‘rsatkich 50000 hujayraga, 90 
yoshda esa – 100 ming hujayraga etadi. SHunga ko‘ra, qarilik davrida bosh miya 
og‘irligi kamayadi (90 yoshlarda 1,1 kilogramgacha).
Bosh miya po‘stlog‘i hududining yirik bo‘linmalari – qadimgi 
(paleokorteks), eski (arxikorteks), yangi (neokorteks) va oraliq po‘stloqdan iborat. 
Inson miyasidagi yangi po‘stloqning yuzasi 95,6 foizni, eski – 2,2 foizni, qadimgi 
– 0,6 foizni va oraliq – 1,6 foizni tashkil etadi. Miya po‘stlog‘i – uzoq davom etgan 
evolyusion rivojlanishning mahsulidir. Bu jarayonda baliqlarhid bilish 
analizatorining rivojlanishi munosabati bilan birlamchi qadimgi po‘stloq yuzaga 
keladi. Hayvonlarning quruqlikka chiqishi bilan eski va yangi po‘stloq qismlari 
jadal rivojlana boshlaydi. Evolyusiya jarayonida yangi po‘stloqning assotsiativ 
doiralari boshqalarga nisbatan ko‘proq o‘zgarishlarga uchrab, kattalashadi, 
birlamchi, sensor maydonlar esa nisbiy kattaligi jihatdan kichrayadi.
Berklidagi Kaliforniya universiteti gistologi Merian Daymondning 
tadqiqotlariga ko‘ra, mashhur fizik olim Albert Eynshteynning miyasi asab 
hujayralarining soni va o‘lchamlari bo‘yicha oddiy odamning miyasidan farq 
qilmaydi. Lekin ong faoliyatining yuqori shakllarini boshqaruvchi po‘stloqning 
assotsiativ sohasida nerv to‘qimasining yordamchi elementlari –neyrogliya 
hujayralarining juda ko‘p miqdori aniqlandi.
YAngi po‘stloqning o‘sishi eski va qadimgi qismlarimiyaning pastki va o‘rta 
yuzalariga surilib borishiga sabab bo‘ladi. Odam bosh miyasi yarimsharlarining 
po‘stlog‘i doiralarga bo‘linadi. Hissiy va harakatlantiruvchi doiralar mavjud. 

---

125 
Hissiy doira ko‘rish, eshitish, ta’m va hid bilish, shuningdek, teri-mushak 
doiralariga bo‘linadi. His-tuyg‘u organlari, teri, ichki organlardan chiqqan 
impulslar 
hissiy 
doiralarga 
o‘tkaziladi. Hissiy doiralar neyronlarining 
ta’sirlanishidan sezgilar paydo bo‘ladi.
Rochester Universiteti tibbiy maktabining vrachlari bosh miyaning hazil-
mutoyiba hissiyotini, bundan tashqari, ijtimoiy va hissiy baholash, rejalashtirish 
funksiyasini boshqaruvchi qismini aniqlashga muvaffaq bo‘ldilar. U peshona 
qismining pastki bo‘limlarida joylashgan.
YAqinda amerikalik tadqiqotchilar miyada kechadigan jarayonlarning inson 
idroki darajasiga ta’sirini ochib berishga erishdilar. Olimlarda oddiy bolalar va IQ 
darajasi o‘rtachadan yuqori bo‘lgan bolalarning miya tuzilishidagi tafovut qiziqish 
uyg‘otdi. Miya salomatligi Milliy instituti (Merilend) ilmiy xodimi Filipp SHau va 
hamkasblari 307 ta bolaning miya rivojlanishini kuzatdilar. Maxsus testlar 
yordamida ularning intellekt koeffitsientini aniqladilar va natijalar bo‘yicha uch 
guruhga ajratdilar. Bir necha yillar mobaynida, 6 yoshdan 19 yoshgacha muntazam 
ravishda bosh miyaning yadroviy-magnit-rezonans tomografiyasini o‘tkazib 
bordilar. YAMR-tomografiyasi – bu ichki organlarni tekshirishning maxsus metodi 
bo‘lib, har xil turdagi hujayra va to‘qimalardagi molekulalar magnit xossalari 
tafovutlarining kompyuter tahliliga asoslangan, buning uchun hujayra va 
to‘qimalar kuchli magnit maydoniga joylashtiriladi.
Natijalarni ishlab chiqib, tadqiqotchilar, turli guruhlardagi bolalar 
miyalarining xususiyatlari bir-biridan farq qilishini aniqladilar. Xotira kabi yuqori 
darajadagi funksiyalarni nazorat qiluvchi miya ustki qavatining qalinligi «aqlli» 
bolalarda qolganlariga qaraganda ancha kechroq kamaya boshlar ekan. Miya 
po‘stlog‘i o‘rtacha 9 yoshdan boshlab, intellekt darajasi yuqori bo‘lgan bolalarda 
esa 11 yoshda «sayozlasha» boshlaydi. Eng katta tafovut miya po‘stlog‘ining 
rejalar tuzish va mulohaza yuritishga mas’ul peshona oldi qismlarida kuzatiladi. 
Lekin vaqt o‘tishi bilan bu tafovut yo‘qolib, 19 yoshlarga etganda barcha 
odamlarning miya po‘stlog‘i bir xil qalinlikda bo‘ladi.

---

126 
Miya faoliyatini tushunib etishning mohiyati neyronlar o‘rtasidagi ko‘p sonli 
aloqaning mavjudligidir. Miya, yangi sifat – odam psixikasining paydo bo‘lishiga 
xizmat qiluvchi neyronlar o‘rtasidagi juda ko‘p miqdordagi bir soniyali o‘zaro 
ta’sirlar mavjud bo‘lgan tizimdir.
Miyaga qon juda ko‘p miqdorda etkazib beriladi. Miyadagi qon 
aylanishining buzilishi natijasida keksa odamlarda aqliy zaiflik rivojlanib, asab 
tizimining faoliyati sustlashadi.