O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Sotsial o‘rganishlar nazariyasi 
Keyingi davrda klassik bixeviorizm rivojlanib, yangi sotsial-kognitiv 
yo‘nalish shakllandi. Uning vakillari Albert Bandura va Djulian Rotterdir.
Ularning yondashuviga ko‘ra insonning xulq-avtoriga atrof muhmt ta’sir 
ko‘rsatadi. O‘z navbatida inson ham sotsial atrof muhitni shakllanishiga faol ta’sir 
ko‘rsatadi. O‘rganishlarning yuz berishi faqat to‘g‘ridan to‘g‘ri va tashqi qo‘llab-
quvvatlashda emas, xulq-atvor kuzatishlar va namunalar asosida shakllanadi.
Garchi sotsial kognitiv nazariya ahamiyatiga ko‘ra Skinnerning klassik 
bixeviorizmdan farq qildi. Ular keskin ilmiy va eksperimental metodologiyaga 
tayandi. 
Dj.Rotter sotsial xulq-atvorni quyidagi tushunchalar orqali ifodaladi: 

---

233 
1.
Xulq-atvor potensiali: har bir inson butun hayoti davomida 
shakllanadigan ma’lum harakat, xulq-atvor to‘plamini egallaydi. 
2.
Insonning xulq-atvoriga uning kutilmasi, sub’ektiv ehtimollari, ya’ni 
insonning fikricha ma’lum vaziyatlarda u yoki bu xulq-atvorni yuz bergandan 
keyin ma’lum mustahkamlash bo‘ladi degan fikriga ko‘ra ta’sir ko‘rsatadi. 
3.
Insonning xulq-atvoriga inson uchun ahamiyatli bo‘lgan mustahkamlash 
(chet ta’sirlar), qadriyatlar ta’sir ko‘rsatadi. 
4.
Insonning xulq-atvoriga uning shaxs tipi, uning lokus nazorati ta’sir 
ko‘rsatadi. 
SHuningdek, DJ.Rotterning ta’kidlashicha, xulqiy potensial “texnik mavjud” 
bo‘lgan beshta asosiy reaksiyalar blokini o‘ziga qamrab oladi: 
1.
Muvaffaqiyatga erishganlikka yo‘naltirilgan, natijada sotsial e’tirof etishni 
asoslashga xizmat qiladigan xulqiy reaksiyalar. 
2.
Ijtimoiy me’yorlar, boshqa insonlarning talablarisha moslashish bilan 
bog‘liq adaptatsiyani ta’minlovchi xulqiy reaksiyalar. 
3.
Ayni damdagi vaziyatning ta’sirida foydalaniladigan himoyalovchi xulq-
atvor reaksiyalari. 
4.
“Zo‘riqish maydonidan chiqish”, qochish, dam olishga yo‘nalgan qochish 
texnikasini ifodalovchi xulq-atvor reaksiyalari. 
5.
Agressiv xulq-atvor reaksiyalari-boshqalarning tanqidi, kinoyasi, pichingi, 
qiziqish va manfatalariga zid harakatiga nisbatan jismoniy agressiyaning namoyon 
bo‘lishi. 
DJ.Rotter singari A.Bandura ham shaxs muammosiga o‘ziga xos 
yondashuvlarini taqdim eta oldi. A.Bandura bixeviorizmning S R sxemasiga 
o‘zining to‘rta oraliq reaksiyasini kiritdi: 
1.
Taqlid 
uchun 
harakat 
namunasiga 
bolaning 
e’tibori. Aniqlik, 
farqlanuvchanlik, emotsional jozibadorlik, funksional ahamiyatga egalik namunaga 
qo‘ladigan talablardir. 
2.
Namuna, xulq-atvor modeli ta’siri haqidagi ma’lumotlarni saqlovchi
xotira. 

---

234 
3.
Bolaning taqlid namunasini idrok qilishi uchun sensor imkoniyatlar va 
harakat ko‘nikmalariga ega bo‘lishi. 
4.
Bolaning taqlid modelini bajarishi uchun xohish-istaklarini belgilovchi 
motivatsiya. 
Bola ilk davrlaridagi uning shaxsiy muvaffaqiyatlari o‘zining boshqalar 
kutayotgandek tutishiga tayyorligiga bog‘liq. U ota-onasi kutayotgandek va unga 
qoniqish keltiradigan harakatlarni amalga oshirib boshlaydi va boshqalarnikidek 
harakatlanishni boshlaydi. 
Bandura taqdim etgan sotsial kognitiv nazariyaga ko‘ra tashqi va sotsial muhit 
insonning xulq-atvoriga ta’sir ko‘rsatadi, u inson faolityatining mahsuli 
sanaladi.Demak, inson o‘zining xulq-atvori tufayli atrof olmani o‘zgartiradi, 
o‘zining muhitiga va shaxsiy xulq-atvoriga ta’sir ko‘rsatadi. Inson o‘zining xulq-
atvor oqibatlarini ko‘ra oladi, oldindan kutilish mumkin bo‘lgan xavf-xatarning 
odini olishga harakat qiladi va bo‘lg‘usi natijalarni timsolini hosil qiladi. 
YUqoridagi mulohazalardan ko‘rinadiki klassik bixeviorizm, ularning 
zamonaviy izdoshlari –sotsial kognitiv nazariya vakillari shaxs muammosiga 
nisbatan yondashulari bilan boshqa shaxs nazariyalaridan o‘zlarining g‘oyalaridagi 
metodologik masalalar va tadqiqot metodlari bilan farq qiladilar.