O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

B.Skinnerning operant bixeviorizmi 
Berris Frederik Skinner 1904 yil pensilvaniya shtatidagi, Saskuexanneda 
tug‘ilgan. Uning oilaviy muhiti samimiy va erkin, intizom qattiq bo‘lgan, hamda 
munosib xizmat ko‘rsatganda rag‘batlantirilgan.Skinner butun yoshligi davrida 
roliklik samakatlarni, korusellarni, aravalarni konstruksiya qilish bilanko‘p 
shug‘llangan.Bu yoshlikdagi ixtirolar kelajakda uni harakatlarini kuzatish 
modifikatsiyasiga qiziqishidan darak berardi.Uni shuningdek, maktabda o‘qishga 

---

228 
qiziqishi katta bo‘lgan, hamda unga bilim bergan o‘qtuvchilarini iliqlik bilan 
xotiralaydi. 
Skinner 1926-yilda Gamilton kolledjida o‘qib, gumanitar fanlar, ya’ni ingliz 
adabiyoti bo‘yicha bakalavr darajasini olgan.Skinner o‘z xotiralarida talabalik 
hayotiga haqiqiy moslasha olmaganligini aytadi.Kolledjni bitirgach u ota-
onasining uyiga qaytib kelgan va yozuvchilik bilanyozuvchilik bilan 
shug‘ullanishga harakat qilgan, lekin bu orzusi ro‘yobga chiqmagan.Skinner 
hotirasida maqsadsiz o‘qiganligini, kemalar modelini yasaganligini, rayalda rayal 
chalganligini, o‘zi ixtiro qilgan radiosini eshitganligini, mahalliy gazetalarda 
yumar maqolalar chop etganligini, ammo boshqa hech narsa yozmaganligini va 
psixiatrga ko‘rinishni o‘ylab ko‘rganligini aytgan. 
Skinner yozuvchi bo‘lishdan voz kechib Garvord Universitetiga psixologiyani 
o‘rganish uchun o‘qishga kiradi.U bu sohada hammadan orqada ekanligini 
tushunib, o‘ziga qattiy o‘quv jadvali o‘rnatadi va bunga ikki yil davomida qat’iy 
amal qilib keladi. 
1931-yilda doktor darajasiga loyiq topiladi.1931-1936-yillarda Skinner 
Garvardda ilmiy ish bilan shug‘ullanadi, u o‘zini ilmiy qarashlarini hayvonlarning 
asab sistemasini o‘rganishga qaratgan.1936-45 yillarda u Minisot Universiteti 
o‘qtuvchisi bo‘lib ishladi.Bu davrda Skinner juda ko‘p ijodiy ishlar bilan 
shug‘ullangan va AQSH da etakchi bixiviorist sifatida tanilgan.1945-47 yillarda u 
Indiana shtati universiteti psixologiya kafedrasi mudiri lavozimida ishlagan, 1947-
74 yilga qadar Garvardda notiq bo‘lib ishlagan va nafaqaga chiqqan.Skinnerning 
ilmiy faoliyati juda ko‘p taqdirlangan.Jumladan ilmiy faoliyatlari uchun prezident 
medalini olgan.1971-yilda Amerika psixologlari assotsatsiyasining quydagi 
yozuvlari bitilgan “Xulq-atvorni o‘rganish revalyusiyasini amalga oshirishda 
psixologik tekshiruvchilar pioneri, nazariya lideri, texnalogiya ustasi” oltin 
medaliga sazovor bo‘lgan. Skinnerga 1990-yilda Amerika psixologlari 
assotsatsiyasi prezidenti Sinnerga tashakkur bildirgan.Skinner ko‘pgina kitoblar 
muallifi bo‘lgan. U “Organizmning harakati” (1938-yil), “Uoldin-2” (1948-yil), 
“Insonning Xulq-atvori va fan” (1953-yil), “Verbal Xulq-atvor” (1957-yil) va 

---

229 
boshqa bir qator asarlarini yozgan.Uning yozgan asarlaridan “Uoldin-2” romano 
kolledj talabalari orasida keng tarqalgan. 
Skinnerning nazariyasiga yondashuvlari: bixeviorizm uchun “xulq” asosiy 
tushunchaga aylanib, uning psixikasi bilan aloqasi cheklab o‘tilgan.Ko‘pgina 
persanolog nazariyotchilar ikki xil yo‘nalishda ishlaydilar: 1)insonlarning barqaror 
bir-birlatidan farqini o‘rganish;2) shaxslar xulq-atvorini turli va murakkabligini 
faraziy tushuntirish.Bu yo‘nalishlar ko‘pgina konsepsiyalarning asosini tashkil 
qilgan. Skinner fikricha mavhum (abstrakt) nazariya majburiy emas.Individni xulq-
atvorini unga tashqi muhitni ta’sirini o‘rgatish yo‘li bilan aniqlash mumkin.Skinner 
ta’kidlashicha psixologiya, ayniqsa o‘qitish etarli darajada rivojlanmagan shu 
sababli ulkan masshtabli nazariya mavjud bo‘lmagan.SHuningdek u, nazariy 
yo‘nalishda tekshiruvlar o‘tkazish lozim emasligini, chunki ular kuzatuv 
faktorlariga tushuncha berib, hodisalarni turli terminlar va o‘lchamlaeda 
ta’kidlab,ularni turli me’yorlarda o‘lchab bo‘lmaydi.Skinner insonning xulq-atvor 
nazariyasini yaratib, psixologlarga soxta ishonch paydo qilib, amalda xulq-atvor va 
atrof-muhit bog‘liqligini ko‘rsata olmagan.Skinner o‘zini nazariyotchi deb 
hisoblagan va shaxsni o‘rganish nazariyasini yaratib bergan.Skinner o‘z 
intervyusida:” men o‘zga dunyo, aql va asab sistemasini nazariyasini yaratib, xulq-
atvorni tushuntirishga harakat qilaman. Bunday nazariyani muhim va foydali deb 
hisoblayman.Bundan tashqari ular xavfli hamdir, chunki bezovtalanishga asos 
bo‘ladi.Men shaxs xulq-atvorining umumiy nazariyasini xush ko‘raman, chunki 
ko‘p faktorlarni birlashtirib umumiy tushuncha beradi. 
Tashabbuskor shaxs doira tashqarisida,Skinner radikal bixeviorist sifatida, 
insonlar tashabbuskorligini va xulq-atvorini ichki faktorlar bilan bog‘liq ekanligini 
inkor etib, (masalan:ongsiz impulslar). Bu konsepsiyalar tor fikrlar bo‘lib, hozirda 
ham mavjud bo‘lib kelmoqda, chunki xulq-atvorni boshqarayotgan atrof-
muhitsharoiti inkor etilmoqda. 
Tashabbuskor inson, biz boshqacha izohlay olmaganligimiz sababli mavjud 
va xizmat qiladi.Uning mavjudligi bizning nodonligimizga bog‘liq, biz xulq-atvor 
haqida ko‘proq bilganimiz sari, tabiiyki u o‘z tashabbuskorligini yo‘qotib 

---

230 
boradi.SHaxsni bilish uchun tashabbuskor shaxsni aqli, sezgi, xarakteri, reja, 
maqsadi va boshqalarn bilish, xulq-atvorni ilmiy analiz qilishga yordam 
beradi.Skinnerning interopsixik sabablari qarshiligini o‘rganish uchun nomaqbul 
fenomenlari bog‘liq emas, balki turli terminlar bilan atalib, aniqlik kiritish mumkin 
emasligida, fan tarixida ta’kidlanishicha aqliy xulosalar konsersiyasidan chekinish 
lizim, ko‘rinishini o‘zgartirmay, emprik o‘rganish uchun, masalan iqtidorli 
talabalarni kolledjdan o‘qishdan chetlatish sababini o‘rganib, biz tushuncha 
berishimiz mumkin, chunki u omadsizlikdan juda qo‘rqadi, chunki uning motivi 
bo‘lmaganligi sababli yoxud u omadsizlikdan ongsiz qo‘rqib, o‘z ustida kam 
ishlaganligi. Bunday talabani o‘qishdan chetlatish gipotezalari, tushuntirish bo‘lib, 
Skinner fikricha, bular hech narsani oydinlashtirmaydi, agar barcha motivlari 
hamda uni o‘qishdan chetlatish sabablari aniqlanmasa.Avvalo, bu holatni kuzatib, 
so‘ng qo‘shimcha tushunchalar berib aniqlik kiritish mumkin. Agar iqtidorli talaba 
o‘qishdan chetlatilsa, buni sababini tekshirish uchun ushbu holatga qonuniy 
sharoitlar sabab bo‘lishiga ahamiyat berish lozim. Masalan: talabani uxlashiga 
yotoqxonadagi shovqin halaqit berganligi sababli, yaxshi uxlay olmay, charchab 
yaxshi o‘zlashtira olmaganligi iqtisodiy qiyinchilik sababli haftasiga 40 soatdan 
ishlashga majbur bo‘lib, shug‘ullanish uchun vaqti etmasligi yoxud u 
talabalarbasketbol jamoasida o‘ynaganligi sababli, ko‘p darslarga qatnasha 
olmaganligi sababli o‘zlashtirishi pasayganligi va.h.klar. Skinnerning bu 
tushunchalari, holatga javobgarlikni tashabbuskor shaxsga emas, balki uni tevarak-
atrofdagi sharoitga bog‘liqligini ko‘rsatadi. Skinner tushunchasi bo‘yicha tevarak-
atrof, sharoit barcha holatlarni aniqlaydi.
Skinner boshqa nazariyalar bilan solishtirganda oson ziddiyatlashgan 
xarakterdagi nazariyani taklif etmadi. U o‘zining nazariyasida tadqiqotchilik
yo‘nalishida shaxsni yaqqol tarzda ifodalovchi holatni taqdim etmadi.
Uning nazariyasi faqatgina shaxsni emas, balki butun xulq-atvorni 
tushuntirishga qaratilgan edi. Skinner psixologiya aniq dalillar asosida va 
tadqiqotlar laboratoriya sharoitida amalga oshirilishi kerakligini ta’kidladi.
Skinner psixologiya xulq haqidagi, organizm nima qilishi haqidagi fan ekanligi 

---

231 
ta’kidladi. Uning xulq-atvorni o‘rganishi psixoanalitikka, qirralar, ekzistensial, 
kognitiv, va gumanitstik yondashuvlarga antipoddir. Uning yondashuvi nafaqat 
predmet, metodologiya va maqsadi bilan tafovutlanadi.
SHaxsni tuo‘untirishda kalit sifatida ko‘pgina boshqa nazariyalar insoning 
ichki olamiga nazar soladi. Sabablar, motivlar insonning kamoloti va xulq-atvorini 
yo‘naltiradi hamda har bir insonning ichida kechadi.
Bunga teskari Skinner xulq-atvorni tushuntirishda ichki tomon bilan bog‘liq 
biror bir xulosaga kelmadi. Ongsiz ta’sirlar, himoya mexanizmlar, qirralar va 
boshqa harakatga keltiruvchi kuchlar ilmiy psixologiyada o‘rin olmaydigan 
jihatlar ham mavjud.
Skinner ham o‘z navbatida fan uchun foydaligidan ichki kuchlar mavjud 
bo‘lishini inkor etmadi. Skinner aniq kuzatib bo‘lmaydigan va fanga aloqador 
bo‘lmagan fiziologik jarayonlarga analogik mulohazalarni qo‘lladi.
Inson bilan bog‘liq bahslar-vaziyatlarda Skinner atrof-olam yoki vaziyatlarni
e’tiborga oldi. Eksperimental o‘rganish predmeti jihatidan Skinnerning yondashuvi
boshqa nazariyachilardan keskin farq qildi. Bir qator tadqiqotchilar emotsional 
beqaror, boshqalar esa me’yordagi yoki o‘rtacha barqarorlikdagi shaxslarga 
e’tibor qaratadilar.
Skinnerning xulq-atvor haqidagi insonlarga qo‘llagan g‘oyalari kalamush va 
kabutarlarni xulqini o‘rganish uchun qo‘llanilgan. Inson shaxsini haqida 
xulosalash uchun kabutarni o‘rganish kerakmi? Skinnerning qiziqishlari bolalar 
kechinmasi yoki katta yoshdagilarning tuyg‘ularini emas, qo‘zg‘atuvchilarga 
nisbatan xulqiy reaksiyalarni aniqlashga qaratilganligini unutmaslik lozim.
Stimullarga nisbatan ba’zan javoblar odamlar, ba’zan hayvonlar yaxshi javob 
berishlari mumkin. Skinner inson xulq-atvori boshqa jonzotlar bilan solishtirganda
murakkab ekanligini e’tirof etdi. Tafovutlar esa darajali, tabiiy shaklda emas.
Fundamental jarayonlarda o‘xshashdir deb xulosaladi. SHu bois fan oddiydan 
murakkabga qarab o‘rganib, dastlab oddiy jarayonlarni o‘rganishi kerak. SHunday 
qilib, u jonvorlarning xulq-atvorini o‘rganishga jazm qildi. Bu esa inson xulq-
atvoriga qaraganda soddaroqdir deb o‘rganishga kirishgan. 

---

232 
Skinnerning ishi amaliy jihatdan yo‘lga qo‘yilgan . Uning tadqiqotlardan 
olgan terapevtik metodlari har xil kasalliklar, xususan, psixoz, aqliy 
taraqqiyotdan ortda qolish va autizmni davolashda foydalanildi. Uning xulq-
atvorga bag‘ishlangan g‘oyalari bo‘yicha modifikatsiya qilgan metodlari maktab, 
tashkilot, tuzatish muassasalari va kasalxonalarda tatbiq etildi.