O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi Jizzax viloyat kasbiy ta’limni rivojlantirish va muvofiqlashtirish hududiy boshqarmasi

va fraksion tarkibi
Yonilg‘ining bug‘lanishi uning suyuq holatdan gazsimon holatga
tezlik bilan o‘tish xususiyatidir. Bu, asosan, yonilg‘ining kimiyoviy
tarkibi va uning to‘yingan bug‘larining bosimiga bog‘liq. Yonilg‘i
uglevodorodlarining molekular massasi, zichligi va qaynash harorati
ortishi bilan, uning bug‘lanishi yomonlashadi. Yonilg‘ining
yonilg‘i bakidan karburatorga uzatish ishonchliligi, ishchi aralashma
hosil bo‘lish tezligi va sifati bevosita yonilg‘ining qovushoqligiga
bog‘liq.
Avomobil benzinlari dvigatelning oson ishga tushirilishi, dvigatelning
tezda qizishi, yonilg‘ining to‘la yonishi va, shuningdek,
ta’minlash tizimida bug‘ tiqinlari paydo bo‘lishining oldini olish
uchun zarur bug‘lanuvchanlikka ega bo‘lishi lozim.
Bug‘lanish jarayonini dvigatellar ishlayotgan paytda bevosita
kuzatish juda murakkab jarayondir. Chunki hozirgi zamonaviy
yonilg‘ilarning kimyoviy va fraksion tarkibi murakkab tuzilishga
ega, ishchi aralashmasi tayyorlash uchun sarflanadigan vaqt
juda ham qisqa (soniyasiga yuzdan bir, ba’zan mingdan bir ulush
miqdorida), shuningdek, ishchi aralashmasi hosil bo‘lishiga konstruktiv
va ekspluatatsion omillar ham ta’sir etadi. Shuning uchun
yonilg‘ilarning bug‘lanuvchanligini aniqlash ularning fraksion
tarkibiga asoslanadi.
2. 4. Benzinni fraksion tarkibi bo‘yicha baholash
Benzinli dvigatellarni ishlatish jarayonini tekshirish natijalari,
dvigatelning ishonchli ishlashi benzinning fraksion tarkibiga
bog‘liqligini ko‘rsatadi. Bu bog‘liqlik benzinlarning fraksion
tarkibini ekspluatatsion baholash asosida qayd etilgan bo‘lib, bu
maqsadda nomogrammalardan foydalaniladi. Benzinning ishga tushirish xususiyatini baholash uchun nomogrammadan
dvigatelni oson va qiyinchilik bilan ishga tushirishdagi
tashqi havo harorati aniqlanadi. Buning uchun gorizontal o‘q
bo‘ylab benzinning 10 foiz fraksiyasi bug‘lanadigan harorat (ushbu
holda 70°C) belgilanadi; shu nuqtadan perpendikular o‘tkaziladi
(uzuq chiziq); perpendikular chiziqning nomogrammadagi
grafiklar bilan kesishgan nuqtalari belgilanadi va verlikal o‘q bilan
birlashtiriladi (gorizontal o‘qqa parallel chiziqlar o‘tkaziladi). Keltirilgan
misolda sovuq dvigatelni oson ishga tushirish uchun tashqi
havo harorati minus 5°C, qiyinchilik bilan ishga tushirish harorati
esa minus 15°C ekanligi ko‘rinadi. Bu bosqich qancha kam davom etsa, avtomobil harakatlanishga
shuncha tezroq tayyor bo‘ladi, shuning bilan birga, moyning kuyishi
va detallarning yeyilishi kam bo‘ladi. Dvigatelning qizdirilish
tezligi benzin fraksiyalari 50 foizining bug‘lanish harorati (t50%) bilan
xarakterlanadi. Bu nuqta haydash egri chizig‘i bilan dvigatelning
moslanuvchanligini va uni drossel to‘la ochilmagan hollarda
ham ishonchli ishlashini baholaydi. Haqiqatan ham, t50% juda ham
yuqori bo‘lganida, bunda benzin sekin bug‘lanadi, siyrak ishchi
33
aralashma hosil bo‘ladi, buning natijasida dvigatelni qizdirish uzoq
vaqt davom etadi va uning moslanuvchanligi sezilarli darajada
yomonlashadi. Bu kamchiliklarning kelib chiqmasligi uchun dvigatelni
nomogramma asosida aniqlangan tashqi havo haroratidan
past haroratlarda ishlatmaslik lozim. Masalan, t90% = 122°C bo‘lgan
benzin tashqi havo harorati minus 15°C dan past bo‘lmaganida dvigatelning
tez qizishi va yaxshi moslashishini ta’minlaydi.
t90%, OH va haydalishdan so‘ng qolgan qoldiq benzin tarkibidagi
og‘ir, shu bilan birga, qiyin bug‘lanadigan fraksiyalarni xarakterlaydi.
t90%, OH qancha yuqori bo‘lsa, yonilg‘ini haydashda shuncha
ko‘p qoldiq qoladi, buning natijasida yonilg‘i to‘la bug‘lanmaydi
va to‘la yonmaydi. Yonilg‘ining to‘la yonmasligi natijasida yonilg‘i
sarfi ortadi va dvigatelning quvvati pasayadi. Dvigateldagi moyning suyulishini ham nomogrammadagi t90%
miqdordan foydalanib baholash mumkin. t90% = 181°C da tashqi havo harorati minus 5°C dan yuqori bo‘lganida
dvigatel karteridagi moyning suyulishi sezilarsiz bo‘ladi. Minus
5°C va undan past haroratlarda, nomogrammada keltirilgan eng past
harorat minus 30°C gacha, moy sezilarli darajada suyuladi. Harorat
bundan past bo‘lganida dvigatelni ishga tushirish uchun maxsus
yurgazib yuborish yonilg‘ilari va qurilmalari talab etiladi. Yonilg‘ining yonishi dvigatelda sodir bo‘ladigan asosiy jarayondir.
Dvigatelning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari silindrda
yonilg‘ining yonish jarayoni qanday kechishiga bog‘liq. Yonish jarayonining
to‘g‘ri kechishi bir qator omillarga bog‘liq. Jumladan,
dvigatelning konstruktiv xususiyatlari, yonilg‘ining kimyoviy
tarkibi, ishchi aralashmaning tarkibi, bosim va harorati, uchqun
berilishi va boshqalar.
Siqish taktining oxirida svechadan uchqun chiqqanida alangalanishdan
oldin yonilg‘ining oksidlanish reaksiyalari sodir bo‘ladi
va dvigatelning yonish kamerasidagi ish aralashmasi o‘t oldirish
svechasi yaqinida yona boshlaydi. Ish aralashmasining yonishi va
yonish jarayoni normal kechganida yonilg‘ining bir qismi alangalanib,
alanga frontining siljishi ishchi aralashmaning issiqlik o‘tkazuvchanligi,
issiqlik uzatish va nur tarqatish hisobiga kengayib
boradi (2. 8- rasm).
Yonish natijasida bosim oshadi va aralashmaning yonmagan qismi
alanga oldiga siljiy boradi. Normal yonishda alanga 25–40 m/s
tezlikda tarqaladi. Yonish tezligi harorat va bosim ko‘tarilishi,
shuningdek, ishchi aralashma biroz quyuqlashishi bilan yana-da
ortadi. Yonish tezligining maksimal qiymati havoning ortiqchalik
koeffitsiyenti (α/0,93–0,95)ga to‘g‘ri keladi.
Normal yonishda butun yonish davrida yonish tezligi taxminan
bir xil bo‘ladi, dvigatel silindridagi bosim esa yonish mahsullarining
kengayishi natijasida asta-sekin ortadi va y. ch. n. yaqinida
maksimal qiymatga erishadi. Porshen p. ch. n. ga qarab siljiydi,
yonish mahsullari egallagan hajm kengayadi, natijada dvigatel
ravon va normal ishlaydi.
Dvigatel tirsakli valini aylanish chastotasining oshib borishi ishchi
aralashmani uyurma to‘lqinli harakatini kuchaytiradi, bu esa
alanga fronti sirti va yonish tezligini oshiradi. Dvigatel silindrida
aralashmani normal yonishida bosim bir tekisda o‘sib boradiDetonatsiya jarayonining jadalligi ishchi aralashmaning qanday
qismi portlab yonishiga bog‘liq. Ishchi aralashmaning 5 foizi
portlab yonishi bilanoq kuchsiz detonatsiya hosil bo‘ladi (bunday
detonatsiya boshqa silindrlarga o‘tmasligi aniqlangan); ishchi aralashmaning
10–12 foizi portlab yonganida o‘rtacha shiddatli detonatsiya;
18–20 foizi portlab yonganida esa kuchli detonatsiya hosil
bo‘ladi. Kuchli detonatsiya boshqa silindrlarga tarqaladi, natijada
dvigatel detallari tez yeyiladi, yonilg‘i ortiqcha sarflanadi, hatto
dvigatelni ishdan chiqarishi ham mumkin.
2. 6. Benzinning detonatsiyaga chidamliligini baholash
Benzinning detonatsiyaga chidamliligi (detonatsiyaga qarshi
turg‘unligi) deganda, yonuvchi aralashmani dvigatel sharoitlarida
siqishda detonatsiya hodisasining yuzaga kelishiga yonilg‘ining
qarshilik ko‘rsatish xususiyati tushuniladi. U yonilg‘ining oktan
soni bilan belgilanadi. Oktan soni – bu izooktanning normal
geptanli etalon aralashmadagi (detonatsiyaga turg‘unligi jihatidan
sinalayotgan yonilg‘iga teng) foiz (hajm bo‘yicha) miqdoridir. Izooktan
yuqori, normal geptan esa past chidamlilikka ega. Shuning
uchun yonilg‘i detonatsiyaga qancha yaxshi qarshilik ko‘rsata olsa,
uning oktan soni shuncha yuqori bo‘ladi. Yonilg‘ining oktan soni
laboratoriya sharoitlarida siqish darajasini o‘zgartirish mumkin
bo‘lgan hamda detonatsiya boshlanishini aniqlaydigan moslama
bilan jihozlangan maxsus UIT–65 ichki yonuv dvigatelida motor
usulida aniqlanadi.
Benzinlarning detonatsiyaga chidamliligi aniq etalon bilan solishtiriladi.
Izooktan C8H18 izomer tuzilishiga ega bo‘lgan parafin
qatoridagi uglevodoroddir. Uning detonatsiyaga chidamliligi
yuqori bo‘lib, oktan soni 100 birlik sifatida qabul qilingan. Izooktan
siqish darajasi juda yuqori bo‘lgan dvigatellardagina detonatsiyalana
boshlaydi.
2. 7. Oktan sonini antidetonatorlar yordamida oshirish
Neftni haydash va kreking usulida olingan ko‘pchilik benzinlar,
zamonaviy avtomobil dvigatellarining detonatsiyasiz ishlashini
ta’minlash uchun zarur oktan soniga ega bo‘lmaydi. Shu tufayli
yonilg‘ining detonatsiyaga qarshi chidamliligini oshirish uchun
maxsus usullardan foydalaniladi.
Benzinlarning oktan sonini yonilg‘ining kimyoviy tarkibini
o‘zgartirib yoki yonilg‘iga maxsus qo‘shilmalar – antidetonatorlar
qo‘shish bilan oshirilmoqda. Antidetonatorlar benzinning detonatsiyaga
chidamliligini oshirish uchun unga qo‘shiladigan moddalardir.
TEQning kamchiliklaridan biri shuki, uning yonish kamerasidan
to‘la chiqarib tashlashning qiyinligidadir, uni qoldiqlari yonish
kamerasi devorlarida, porshen tagida, chiqaruvchi klapanlarda,
svechalar elektrodlarida qurum shaklida qolib ketadi va dvigatel
ishini yomonlashtiradi, ishlash imkoniyatini kamaytiradi. Buni kamaytirish
maqsadida TEQga bromli va xlorli birikmalar qo‘shiladi,
ular qo‘rg‘oshinni chiqarib yuboruvchi deyiladi. Bu aralashma etil
suyuqligidan iborat, tarkibiga etillangan benzinni etillanmaganidan
ajratish uchun qo‘shimcha bo‘yoq modda ham qo‘shiladi.

“TASDIQLAYMAN”

O’quv ishlari bo’yicha
direktor o’rinbosari
_________ K.Jumanova
­“___”___________2021-yil

Guruh
Sana