O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

 
2 - MAVZU
QUYOSH TURKUMINING TUZILISH, TARKIBI VA 
PAYDO BO‘LISHI HAQIDA GIPOTEZALAR
 
Quyosh turkumiga 9 ta katta sayyora, bir necha ming kichik 
sayyoralar, asteroidlar, meteorit va kometalar kiradi.
Quyosh turkumi diametri 12 mlrd km bo‘lib, yorug‘lik nuri uni 11 
soatda kesib o‘tadi. 
Butun osmonni belbog‘kabi o‘raydigan, yorug‘tasma-Somon 
yo‘lidagi yulduzlar bizning yulduz sistemamiz - Galaktikamizning asosiy 
qismini tashkil etishi asta-sekin aniqlanib borildi. 
Somon yo‘li - osmonda 
bizga 
ko‘rinadigan 
yulduzlardan tashkil topgan 
yorug‘-yorug‘halqa bo‘lib, 
bizning Galaktikamiz esa 
yulduzlarning 
gigant 
orolidir. Osmonda barcha 
yulduzlarning soni hisoblab 
chiqilgan, u 2•109 ni 
tashkil 
yetadi. 
Galaktikadagi 
hamma 
yulduzlar uning markazi 
atrofida 
aylanib 
turadi. 
Galaktikamizning 
ichki 
qismidagi 
yulduzlar 
2- rasm. Quyosh sistemasi 

---

16 
aylanishining burchak tezligi deyarli bir xil bo‘lib, uning tashqi qismlari 
esa sekin aylanadi. Quyosh sistemasi Galaktika markazi atrofida taxminan 
250 km/s tezlik bilan 200 mln -yilda to‘la aylanib chiqadi, buni galaktik -
yil deb atashadi. 
Quyosh turkumining quyidagi asosiy xususiyatlari bor: 
1. Turkumning markazi Quyosh bo‘lib, atrofida sayyoralar aylanadi; 
2. Quyosh turkumidagi materiyalarning salkam hammasi Quyoshda 
joylashgan; 
3. Katta sayyoralarning aylanish orbitasi ellepsdir, asteroidlar 
cho‘ziq elleps shaklida aylanadi; 
4. Sayyoralarning aylanish orbitasining yuzasi Quyoshning 
ekvatoriga mos keladi; 
5. Hamma harakat bir yo‘nalishda bo‘ladi; 
6. Sayyoralar orasidagi masofa arifmetik progressiya ko‘rinishida 
ortib boradi; 
7. Sayyoralar ichki va tashqiga bo‘linadi. Ichki sayyoralar 
tashqisidan zichligining kattaligi, hajmining kichikligi, aylanish 
tezligining va yo‘ldoshlarining sonini kamligi bilan farq qiladi.
Spektral analiz yordamida Quyoshning kimyoviy tarkibi aniqlangan 
va unda Mendeleyev davriy sistemasining 66 elementini aniqlangan. 
Ba’zi bir hisoblarga ko‘ra Quyoshdagi vodorodning miqdori 70% deb 
aniqlangan. Quyoshda doimiy termoyadroviy reaksiya ya’ni vodorodning 
geliyga aylanish reaksiyasi boradi. 
Yorug‘lik tarqatish bo‘yicha Quyosh sariq yulduzlar turkumiga 
kiradi. Hajmi bo‘yicha esa ko‘p marotaba kichik. Masalan: Chayon 
yulduzlar turkumidagi Antaress yulduzi Quyoshdan 90 mln marotaba 
katta. 
Galaktikaning 
aylanishiga 
ko‘ra 
uning 
massasi 
taxminan 
aniqlangan, u taxminan 2•10
11
Quyosh massasiga teng. 
Quyosh energiyasi. Quyosh - Quyosh sistemasining markaziy va 
eng massiv jismidir. Uning massasi Yer massasidan 330000 marta katta 
va hamma planetalarning umumiy massasidan 750 marta ortiq, hajmi 
bo‘yicha esa Yerdan 1300000 marotaba katta. Quyosh kuchli manba 
bo‘lib, u elektromagnit to‘lqinlari spektrining hamma diapazonida 
nurlanadi. Bundan tashqari nurlanish Quyosh sistemasidagi hamma 
jismlarni yoritib ularni qizdiradi, planetalar atmosferalarning fizik 
holatiga ta’sir ko‘rsatadi. Yerdagi hayot uchun zarur bo‘lgan yorug‘lik va 

---

17 
bizga eng yaqin yulduz bo‘lib, boshqa yulduzlardan farqli o‘laroq, uning 
diskini ko‘rishimiz mumkin. 
Yer atmosferasidan tashqarida Quyosh nurlariga o‘ralgan 1 m
2
sirtga Quyoshning 1,36 kvt yorug‘lik energiyasi to‘g‘ri keladi. Bu sonni 
radiusi Yerdan Quyoshgacha bo‘lgan masofaga teng shar sirti yuziga 
ko‘paytirib, Quyoshning to‘la nurlanish quvvati 4•10
23
kvt.ga teng 
ekanini topamiz. Quyosh yuzasidagi harorat 60000С, bu energiyaning 
taxminan 1/2000.000.000 qismigina Yerga yetib keladi. 
Quyosh moddasining o‘rtacha zichligi - 1400 kg/m
3
. Bu qiymat 
suvning zichligi bilan o‘lchovdosh va Yer sirti yaqinidagi havoning 
zichligidan ming marta katta. Gaz qonunlariga muvofiq bosim haroratga 
va zichlikka bog‘liq, ya’ni proporsional. 
1. Ichki markaziy soha (yadro) - bosim harorat yadro 
reaksiyalarining borishini ta’minlaydigan zona bu markazdan to 1/3 
masofaga cho‘ziladi. 
2. Nur zonasi - bu sohada energiya, tashqariga qatlamdan-qatlamga 
elektromagnit energiya kvantlarining ketma-ket yutilish va nurlanish 
natijasida uzatiladi. 
3. Konvektiv zona - nur zonasining tashqi qismidan to Quyoshning 
ko‘rinmas chegarasigacha bo‘lgan zona. Bu Yerda Quyoshning ko‘rinmas 
chegarasiga yaqinlashgan sari harorat tez pasaya boshlaydi, natijada 
moddaning aralashuvi boshlanadi. 
4. Atmosfera, konvektiv zonadan keyin birlashib Quyosh gardishi-
ning ko‘rinmas chegarasidan juda uzoqlarga cho‘ziladi. Atmosferaning 
quyi qatlami yupqa gaz bilan qoplangan va uni biz Quyoshning sirti deb 
qabul qilamiz.