Asteroidlar (yunon aster yulduz va eidos ko'rinish)

Reja
1. Astyeroidlar.
2. Bolidlar va myetyeoritlar.
3. Komyetalar. Ularning harakati va fizik tabiati.
Asteroidlar (yunon. aster - yulduz va eidos - ko'rinish) - kichik sayyoralar; Quyosh atrofida elliptik orbitalar bo'ylab harakatlanuvchi va ko'pchiligi Mars va Yupiter orbitalari oralig'ida joylashgan kichik jismlar.
1. Asteroidlar Kichik planyetalar yoki asteroidlar, asosan Mars va Yupityer orbitasi oralig’ida aylanadi va bevosita qaraganda ko’rinmaydi. Birinchi kichik planeta 1801 yilda kashf etilgan va uni an’anaga ko’ra grek-rim mifologiyasidagi yunonlardan biri – Serera deb atashdi. Tezda boshqa kichik planetalar topildi va ularga Pallada, Vesta, va Yunona nomlari berildi. Hozirgi vaqtda 3000 dan ortiq asteroidlar ma’lum. Asteroidlarning umumiy massasi, yer massasining atigi 0,1 qismiga to’g’ri keladi. Eng yorug’ asteroid - Vesta, oltinchi yulduz kattaligi yulduzlardan yorug’ bo’lmayi. Eng katta asteroid -Serera. Uning diametri 800 km va u mars orbitasidan narida bo’lganidan quvvatli teleskoplar yordamida ham uning kichik yuzasida hech narsa ko’rib bo’lmaydi. Kashf etilgan asteroidlardan eng kichigining diametri bir kilometrga yaqin. Albatta asteroidlarda atmosfera yo’q. Osmonda kichik planetalar yulduzlarga o’xshab ko’rinadilar, shuning uchun ham ularga asteroidlar ya’ni qadimgi grek tilidan tarjima qilib, “yulduzsimonlar” deb nom berilgan. Yulduzlar osmonida ular ham planetalarga xos bo’lgan sirtmoqsimon harakat qiladilar. Ba’zi asteroidlarning orbitalari haddan tashqari ekssentrisitetga ega. Buning oqibatida ular o’z orbitalarining pyeryegyeliyida Quyoshga Marsdan ham, va hatto yerdan ham ikar esa Myerkuriydan ham yaqin kyeladi.
1978 yilda kashf etilgan astyeroidga, kyeyinchalik ushbu darslik muallifi sharafiga Voronlyeviya degan nom byerildi.
2. Bolidlar va meteoritlar. Tabiatda juda kam uchraydigan va osmonda uchib o’tadigan olov shar bolid deyiladi. Bu hodisa atmosfyeraning qalin qatlamlariga myetyeor jismlar dyeyiladigan yirik qattiq zarralarning kyelib kirishi tufayli sodir bo’ladi. Bolidlar ko’pincha syezilarli darajada ko’rinma diamyetrga ega bo’lib, ba’zida hatto kunduzi ko’rinadi. Dindor kishilar bunday olov sharlarni, og’zidan olov chiqarib nafas oluvchi uchar ajdarholar dyeb talqin qilganlar. Havoning katta qarshiligiga duch kyelgan myetyeor jismlar ko’pincha parchalanib kyetadi, va uning parchalari yerga gumbirlagan tovush chiqarib tushadi. Myetyeor jimslarning YErga tushgan qoldiqlari myetyeoridlar dyeyiladi.
Uncha katta bo’lmagan myetyeor jismlar, ba’zan yer atmosfyerasida butunlay bug’lanib kyetadi. Ko’pchilik hollarda uning massasi uchish vaqtida yemirilib ancha kamayadi va u havoning qarshiligi natijasida kosmik tyezligini yo’qotib, odatda, sovushga ulgurgan myetyeorid qoldiqlari ko’rinishda yerga yetib kyeladi. Ba’zan butun bir myetyeor yomg’ir yog’adi, myetyeroidlarning 3 xili mavjudligi ma’lum: toshli, tyemirli va tosh – tyemirli. Ba’zan myetyeoridlar tushgandan kyeyin ko’p yillar o’tgach topiladi. Ayniqsa, tyemir myetyeoridlar ko’p topilgan rodiaktiv elyemyentlar va qo’rg’oshinning miqdoriga qarab myetyeoridlarning yoshi aniqlanadi. Ularning yoshi har xil. Eng qadimgi myetyeoridlarning yoshi 4,5 mlrd yilga tyeng. Eng katta myetyeoridlardan ba’zilari katta tyezlik bilan tushganda portlab kyetadi va oydagi kratyerlarni eslatadigan myetyeorid kratyerlarni vujudga kyeltiradi. YAxshi saqlangan kratyerlar-dan eng kattasi AQSHning Arizona shtatidadir. Uning diamyetri 1200m va chuqurligi 200m. Bu kratyer aftidan bundan taxminan 5000 yil ilgari paydo bo’lgan. Bundan ham qadimgi va bundan ham yirik myetyeorid kratyerlarning izlari topilgan. Myetyeoridlarning hammasi - Quyosh sistyemasining azolaridir.
3. Kometalar. Ularning harakati va fizik tabiati.
Komyetalar fazoda Quyoshdan uzoqda joylashib markazlarni yadrosi bo’lgan juda xira tumanli oqish dog’lar shaklda ko’rinadi. Faqat Quyoshga nisbatan yaqinlashib o’tadigan komyetalargina juda yorug’ va dumli bo’lib ko’rinadi. I. Nyuton birinchilar qatori komyetaning yulduzlarga nisbatan siljishini kuzatib uning orbitasini hisobladi va komyetalar ham planyetalar singari ham, Quyosh sistyemasi Quyoshning tortishish kuchi ta’sirida harakatlanayotganiga ishonch hosil qildi. Uning zamondoshi ingliz olimi E. Galyelyey ilgarilari ko’ringan bir nyecha komyetalarning orbitalarini hisoblab chiqib, 1531, 1607 va 1682 yillarda kuzatilgan komyetalar Quyoshga davriy ravishda yaqinlashib turadigan bitta komyetaning o’zi ekanligiga ishonch hosil qildi va navbatdagi Quyoshga yaqinlashishini oldindan aytib byerdi. 1758 yili xaqiqatdan ham olim bashorat qilganidyek komyeta ko’rindi va u Gallyey komyetasi dyeb nom olgan. Galyeliy komyetasi davriy komyetalar qatoriga kiradi Komyetalarning kipchiligi dumga ega bo’lmaganidan, ularni faqat tyelyeskop orqaligina ko’rish mumkin.
Diametri kilometrning ulushlariga to’g’ri kyeladigan kichkina yadro- komyetaning birdan bir qattiq qismi bo’lib komyeta massasini dyeyarli hammasi shu yadroda mujassamlashgan bo’ladi. Komyetaning massasi nihoyatda kam bo’lganidan, bu kattalik planyetaning harakatiga hyech qanday ta’sir ko’rsatmaydi. Planyetalar esa komyetalar harakatiga katta ta’sir ko’rsatadi.
Komyetaning yadrosi, aftidan, chang zarralari, moddalarning qattiq bo’laklari va muzlab qolgan karbonad angyedrid, ammiak myetan kabi gazlar aralashmasidan tashkil topgan. Komyeta Quyoshga yaqinlashganda yadrosi qiziydi va undan gazlar bilan chang ajralib chiqadi. Ular gaz qobig’ini - komyeta boshini vujudga kyeltiradi. Komyetaning boshi tarkibiga kiradigan gaz va chang quyosh nurlanishining va korpuskulyar oqimlari bosimi ta’sirida komyetaning doimo quyoshdan qarama-qarshi tomonga yo’nalgan dumini hosil qiladi. Komyeta Quyoshga yaqinlashgan sari u shuncha ravshan va dumi uzun bo’ladi.
Mashur rus olimi Bryedixin komyeta dumining egriligiga qarab uning zarralariga ta’sir ko’rsatadigan kuchlarnim aniqlash usulini ishlab chiqdi. U komyeta dumlarining sinflarini tuzdi va dumlarda kuzatiladigan bir qator hodisalarni myexanik va fizik qonunlar asosida tushuntirib byerdi. Golilyey komyetasi ikkita myetyeor oqimini vujudga kyeltirib ulardan biri may oyida ikkinchisi noyabrda kuzatiladi. Ko’pincha myetyeor jismlar 100-120 km balandlikda yarq ko’rinib 80 km balandlikda butunlay bug’lanib kyetadi. Ularning spektrida tyemir, kalsiy, kryemniy va boshqa elyemyentlarinig yorug’ chiziqlari ko’rinadi. Myetyeorlar spektrlarni o’rganish komyeta yadrosidan chiqib kyetgan qattiq zarrachalarning ximiyaviy tarkibini aniqlashda imkon byeradi. Myetyeorlarning tyezligini ham aniqlash mumkin va yerni quvib yetadigan myetyeor jismlarining atmosfyeraga kirib kyelishidagi yerga nisbatan tyezligi 11 km /s dan kam emas, YErga qarama- qarshi uchib kyelayotganlarniki esa 60-70 km/ s gacha bo’ladi.