O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

paleomagnit usul 
ishonchli 
natijalar bermoqda. Bu usul qatlamlardagi jinslar-ning qoldiq 
magnitlanganlik belgisini aniqlashga asoslangan. Ma’lumki, har yarim 
milliondan o‘nlab mln. -yillar mobaynida Yerning magnit maydoni 
o‘zgarib turadi. Bu o‘zgarish Yer tarixida dastlabki magnitlanganlik 
vektori 180° ga bo‘ladigan inversiyasidan iborat. 
 Iqlim stratigrafik usuli.
Bu usul yordamida cho‘kindi hosilalar 
regionlararo korrelyatsiya qilinadi va yanada maydaroq stratigrafik 
bo‘limlarga ajratiladi. Iqlim statigrafiya usuli to‘rtlamchi davr yotqiziqlari 
stratigrafiyasini ishlab chiqishda juda qo‘l keldi. To‘rtlamchi davr 
muddati unchalik ko‘p bo‘lmaganligini (1,75 mln yil) sababli odatdagi 
beostratigrafik usulni qo‘llashning butunlay iloji yo‘qligi o‘z-o‘zidan 
ma’lum. Hamma to‘rtlamchi sistema dengiz fatsyalarida atigi bittagina 
Globorotalia truncalinoides zamonasiga mos keladi. Shuning uchun bu
yerda kesmalarni mukammal ajratish va taqqoslash umuman olganda 
boshqa asosda olib boriladi. Pliotsen oxiri va pleystotsenda sodir bo‘lgan 
keskin sovuqlashish va iliqlanishni bir necha marotaba almashinib 
turishiga asoslanadi. Iqlimning bunday o‘zgarishi litologik-fatsial va 
paleontologik majmualarni mos ravishda birin-ketin almashtirib turishini 

---

76 
belgilaydi. Shunga ko‘ra, Yerning shimoliy hududlarida muzli va 
muzliklararo epoxalar ajratilib, ularga mos ravishda litofatsial majmualar 
o‘rnatilgan. 
Iqlim stratigrafiya bo‘limlarini keng ko‘lamda kuzatib borib, yanada 
aniqroq va xilma-xil qo‘shimcha ma’lumotlar bilan to‘ldirib borish 
maqsadga muvofiqdir. 
Hodisaviy stratigrafik usuli. 
Bu usul asosida Yer sharida global 
miqyosda sodir bo‘lgan o‘ziga xos hodisalar, geologik jarayonlar 
(transgressiya va regressiya), cho‘kindi va foydali qazilmalar to‘planishi 
yoki iqlim sharoitlarining o‘zgarishi yotadi va bunday jarayonlar natijalari 
ma’lum bir stratigrafik yuzada tamg‘alanib o‘z aksini toshdi. 
Eng kuchli vulqonik otilishlar, Yer qimirlashlar, sunami, bo‘ron, 
to‘fon va h.k. Geologik o‘tmish fojialari qatorida kometa va 
asteroidlarning (astroblemalar) Yer yuzasi bilan urilishi alohida o‘rinni 
egalladi. Urilish izlari-qadimga impakt kraterlar Yer sharining ko‘pgina 
qismida aniqlangan. Tekshirishlar shuni ko‘rsatdiki, fojiali impakt 
hodisalar kraterli morfostrukturalar shakllanishi va ulardagi jinslarning 
yotishigagina emas, balki ayrim hollarda atmosfera va gidrosferaning 
jarayonlariga global miqyosda ta’sir qilishi va o‘z navbatida biotik 
o‘zgarishlarda aks etishi aniqlandi. Shu munosabat bilan 1979-yilda L. 
Alvares (AQSH) tomonidan chop etilgan paleotsen dat yarusi bilan 
Yuqori bo‘r mastrixt yarusi orasidagi chegara qavatida joylashgan yupqa 
gil (boundari clay) bir necha mm. dan 10-155 sm. gacha, kamdan-kam 
hollarda nari borsa 30 sm ga yetadigan qatlamida iridiy va boshqa 
siderfillarning anomal yuqori miqdori borligi haqidagi ma’lumotlar 
geologlarda zo‘r taassurot qoldirdi. Bu faktlar Italiya va Daniya 
kesmalarida aniqlangan edi. 
Shunday geokimyoviy anomaliya keyinchalik Yer sharining boshqa 
ko‘pgina hududlarida (Mang‘ishloq, Turkmaniston janubi, Tinch va 
Atlantik okean cho‘kmalarida-chuqursuv burg‘ilash quduqlarida, 
Amerikada, Kanadada) Yanga Zelandda va b. Quruqlikda ham, dengiz va 
kontinental cho‘kindilarda ham, okean tublarida ham aniqlandi. Bular 
hammasi bo‘r davri oxiri va paleogen davri boshlarida Yerga juda katta 
o‘lchamli asteroid jismi kelib urilganligi, organik hayot rivojlanishi 
tarixida buyuk qirilishlardan biri sabab bo‘lganligi taxmin qilindi. 
Demak, o‘zida anomal ko‘p miqdorda iridiyni saqlab qolgan gil 
qatlami global miqyosda tarqalganligi bo‘r va paleogen orasidagi 
stratigrafik yuzani belgilaydi. Keskin biotik o‘zgarishlarning qayd 

---

77 
qilingan fanerozoyni boshqa stratigrafik yuzalarida (eotsen-oligotsen, 
trias-yura, perm-trias, fran-famen, vend-kembriy) ham dunyoning alohida 
hududlarida ham iridiyning anomal miqdori borliga haqidagi ma’lumotlar 
olingan 
Stratigrafik yuzalarni aniqlashda global miqyosda sodir bo‘lgan 
boshqa geologik jarayonlardan ham foydalanish mumkin. Masalan, 
Yerning geologik rivojlanishida dunyoni eng ko‘p suv bosgan 
transgressiv davrlar-ordovik oxiri, silur oxiri, devon oxiri, karbon birinchi 
yarmi, bo‘r oxiri va eotsenga to‘g‘ri keladi yoki eng ko‘p regressiyalar 
devon boshlari va perm-trias davrlariga to‘g‘ri keladi. Bu global 
miqyosda sodir bo‘lgan jarayonlar natijalari stratigrafik yuzalarda 
saqlanib qoladi. Xuddi shunga o‘xshash global miqyosda sodir bo‘lgan 
iqlimning sovib ketishi kembriy, Yuqori karbon-perm, to‘rtlamchi davr 
muzliklari ishi ma’lum bir stratigrafik yuzalarda saqlanib qolgan. 
Ulardan tashqari ma’lum bir cho‘kindi yoki foydali qazilmalar 
to‘planish epoxalarining global miqyosda sodir bo‘lishi: tokembriyda 
jespilitlar, karbonda ko‘mir konlari, permda va neogenda qalin tuz 
konlari, yura-bo‘r davrlarida neft va gaz, yozadigan bo‘r va h.k.lar aniq 
stratigrafik yuzalarda hosil
 
bo‘lgan. 
Umuman olganda, hodisaviy stratigrafiyadan foydalanganda boshqa 
usullar bilan birgalikda olib borish kerak, kesmani har tomonlama 
tekshirib ularni taqqoslash maqsadga muvofiqdir va natijada yanada 
ishonchliroq ma’lumotlar olishga erishish mumkin.