O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi guliston davlat universiteti “tarix” kafedrasi

4.
 
Italiyaning kichik bir qabilasi lotinlar Latsiya viloyatida yashar edi. Mil.avv. VIII 
asrda eng qadimgi shaharlari Lavrent, Lanuviy va Laviniy bo‗lgan 30 shahar Al‘ba-
Longa shahri boshchiligida Lotin federatsiyasini tashkil qildi. Rivoyatlar ga ko‗ra, 
Al‘ba-Longaning asoschisi Askaniy-Yul Troya qahramoni Eneyning o‗g‗li edi. 
5.
 
Rim shahri Italiyaning markazida Tibr daryosining o‗rta oqimida joylashgan. 
Afsonaga ko‗ra Gomer Troyasining oxir- gi qahramonlari lotin qabilasining ajdodi 
bo‗lgan Eney bosh- chiligida Italiyaga kelib qoladilar. Afsonaga ko‗ra, lotin qabilasi 
yo‗lboshchilaridan biri ma‘buda Vesta ibodatxonasida kohina bo‗ladi. Xudoning irodasi 
bilan kohina homilador bo‗lib, ikki egizakni dunyoga keltiradi. Ularni gunohdan 
bo‗lgan bolalar deb, cho‗ktirishga buyuradilar. Qul bolalarni savatga solib, daryoga olib 
borib, daryoning oqimi bo‗yicha oqizib yuboradi. Savat qirg‗oqqa kelib to‗xtaydi. 
Chaqaloqlarni bo‗ri o‗z suti bilan boqadi. Keyin esa cho‗pon topib oladi va ularni 
Romul va Rem deb ataydi. Egizaklar katta bo‗lgach, o‗zlarini o‗limga mahkum qilgan 

---

74 
yo‗lboshchidan o‗ch oladilar. Keyin bir guruh yoshlar bilan yangi jamoa barpo qilishga 
qaror qiladilar. Romul Palatin tepaligining kimsasiz balandligini tanlaydi. Lekin bu joy 
ukasi- ga yoqmay janjallashib qoladilar, Romul ukasini o‗ldirib qo‗ya- di. Romul 
mil.avv. 753-yil 21-aprelda bo‗lajak shahar bo‗ladi- gan joyning chegarasini so‗qa 
tortib belgilaydi. Shu tarzda Rim shahriga asos solinadi. 
Romul Rimningyetti podshosidan birinchisi (mil.avv. 753-715- yillar) bo‗ladi. Rimning ilk 
aholisini sabin-umbr qabilalari tashkil etgan. Romul Rim aholisini 30 kuriyaga bo‗ldi. U 300 
kishilik podsho gvardiyasini tuzib, Veya shahrini bosib oldi. Romuldan so‗ng Numa Pompiliy 
(mil.avv. 715-673-yillar), Tull Gostiliy (mil.avv. 673-641-yillar), Ank Marsiy (mil.avv. 641-
616-yil- lar), Lutsiy Tarkviniy Qadimgi (mil.avv. 616-578-yillar), Serviy Tulliy (mil.avv. 578-
534-yillar) va Lutsiy Tarkviniy Mag‗rur (mil.avv. 534-509-yillar) hukmronlik qildilar. 
Bulardan kelib chiqishi etrusk bo‗lgan oxirgi uch podshoni tarixiy deb aytish mumkin.
Dastlab Rim aholisi 3 urug‗-qabila (Titsiy, Ramn va Lutsern) tribi, 30 kuriya va 300 urug‗, 
3000 familiya (oila)ga bo‗lingan. Triblar etnik farqlanmagan qabilalar birlashmasi bo‗li shi 
mumkin. Kuriya-erkak jangchilarning diniy, harbiy va shakllanayot- gan siyosiy tashkilotning 
asosi bo‗lgan ibtidoiy birlashmasi, gent - podsholik davrida yemirilayotgan urug‗ jamoasi, 
familiya 
-
katta patriarxal oila edi. 
Lotinlarning bir necha o‗nlab mustahkamlangan markazlari ittifoqqa birlashtirilgan bo‗lib, 
uning boshida Al‘ba-Lon- ga shahri turar edi. Har yili lotin jamoalari vakillari hamma uchun 
umumiy bo‗lgan lotin bayramlarini nishonlash uchun Alban tog‗i tepaligida to‗planar edilar. 
Barcha lotinlar uchun umumiy xudo ma‘buda Diana edi. Palatinda yashagan odam lar 
mayitlarni dafn qilmasdan gulxanda yoqar edilar. Bu odat Al‘ba-Longadagi dafn marosimiga 
o‗xshar edi. Bu Rimning ilk aholisining kelib chiqishi Al‘ba shahridan ekanligini tasdiqlay- di. 
Bir necha o‗n yildan so‗ng ular qo‗shni tepaliklar - Seliy va Eskvilinni egalladilar. Mil.avv. 
VII - VI asrlarda 285 gektar yerni egallagan Palatin, Seliy, Eskvilin tepaliklaridan tashqari 
boshqa Kvirinal va Viminal tepaliklari ham qo‗shib olindi. Bu tepaliklar va Palatin o‗rtasidagi 
bo‗shliq shahar markaziga aylandi. Shu yerda uzoq yuz yilliklar davomida Rim davlat hayoti 
to‗plangan bosh maydon - Forum Romanum paydo bo‗ldi. 
«To‗rt kvartalli» shaharning paydo bo‗lishida etrusklarning roli katta edi. Ular shaharga 
Roma (Rim) nomini bergan bo‗lish- lari mumkin. So‗nggi Rim tarixchilarining aytishicha, 
Rimning eng birinchi podsholaridan biri Serviy Tulliyning kelib chiqishi etrusklardan bo‗lib, 
Serviy Tulliy davrida shahar yanada ken- gaydi. Kapitoliy va Aventin tepaliklari qo‗shib 
olinib, mustahkam devorlar bilan o‗rab olingan. Endilikda Rim eng qudratli 
lotin shahriga aylandi va tezda Latsiy viloyatida Al‘ba Longadan yetakchilikni tortib oldi.
Ilk Rim jamiyatining asosi urug‗(gent) edi. Urug‗ a‘zolari umumiy mulkka ega bo‗lib, diniy 
marosimlarni birgalikda ba- jarar edilar. Bu qadimgi urug‗ jamoa tuzilmasining izlari Rim 
ismlarida ko‗rinadi. Rim ismlari uch qismdan iborat bo‗lgan: birinchi qism - shaxsiy ism, 
ikkinchi qism - urug‗ning nomi va uchinchi qism - urug‗ shoxchasi yoki shu odamga tegish- li 
laqab. Misol uchun, Gay (shaxsiy nom), Yuliy (urug‗ nomi), Sezar (urug‗ shoxchasiga tegishli 
laqab). Bu keyinchalik merosiy bo‗lib o‗tgan. Vaqt o‗tishi bilan urug‗chilik aloqalari 
zaiflashib, oilaviy aloqalar kuchaydi. Bu aloqalar nafaqat oila a‘zolarini, balki xonaki qullarni 
ham qamrab oldi. 
Patriarxal oila tepasida barcha oila a‘zolarining hayoti va o‗limi ustidan cheklanmagan 
hokimiyatga ega bo‗lgan «pater fa- milius» (oila otasi) turar edi. Rim oilasi ajdodlarning 
an‘ana va urf-odatlarini saqlovchisi edi. Oila juda mustahkam edi. Far- zand ko‗rmaslik ham 
oilani buza olmagan. Farzandsiz oila qa- rindoshlarining bolalarini asrandi o‗g‗il-qiz qilib 
olganlar. Rimda er-xotinning ajralishi oson bo‗lsa-da, er-xotinlar ajralmaganlar. Er oila 
boshlig‗i, xo‗jayini edi. Oila a‘zolari biror-bir ayb qilib qo‗ysa, ota oila sudini amalga oshirar, 
hatto o‗g‗lini qatl qilishi yoki sotib yuborishi mumkin edi. Ayollar oilada izzat-hurmatda 
bo‗lib, ular erlarining yordamchilari edi. Erga chiqqan rimlik ayol matrona deb atalgan. 

---

75 
Matronalar erlari bilan mehmon- ga borar, uydagi ziyofatlarda ishtirok etar edilar. Farzandlari 
ham ularni hurmat qilganlar. Oilada bir xizmatkor bo‗lsa, ona uy ishlari bilan 
shug‗ullanmagan. Uning faxrli ishi ip yigirish bo‗lgan. Zodagon matronalarga yuqori darajada 
hurmat ko‗rsa- tilgan. Erkaklar ularga yo‗l berganlar. Matronalarning dafn ma- rosimlari ham 
hashamatli bo‗lgan. Ular erlari ustidan hukm surishni yaxshi ko‗rib, oila or-nomusini 
saqlashni o‗z burchlari deb bilganlar. Ular erlariga buyruq va maslahat berishni xush 
ko‗rganlar. (Mil.avv. I asrda Yuliy Sezarga qarshi fitnada ayol- lar erlari bilan birga 
qatnashganlari tarixda ma‘lum). Farzand o‗g‗il-qizlar ham ota-onaning so‗zini ikki qilmas, 
oila g‗ururini saqlashga bir umr harakat qilganlar. 
Podsholik davrida qullar hali ham kam sonli bolgan. O‗sha vaqtda Rimning tola huquqli 
fuqarolari «Populus Romanus» (Rim xalqi) shahardagi uch etnik unsur - lotin, sabin va 
etrusklarni aks ettirgan uch trib (qabila)ga bolingan. 
O‗n kuriya bir trib (qabila)ni tashkil qilgan. Har bir trib o‗n kuriyani, har bir kuriya esa o‗n 
urug‗ni o‗z ichiga olgan edi. Shunday qilib, Rim tarixchilarining ma‘lumotiga ko‗ra, Rimning 
erkin aholisi dastlab 300 urug‗dan iborat bo‗lgan. Podshoning chaqirig‗iga ko‗ra, ular kurial 
yig‗inlari - komisiyalariga to‗planar edilar. Saylov kuriyalar bo‗yicha o‗tkazilgan. Kuriya 
yig‗inlarida urushlar, tinchlik, diniy e‘tiqodga oid qarorlar qabul qilingan. 
Boshqa lotin shaharlari kabi Rimda ham jamoalar tepasi- da kuriya komisiyalarida (xalq 
yig‗ini) saylanadigan podsho tu- rar edi. Podsho oldida uning hokimiyati ramzi bo‗lgan, bolta 
ko‗targan 12 liktorlar borgan. Davlatni podsho bilan dastlab 100, keyinchalik 300 a‘zodan 
iborat bo‗lgan oqsoqollar kengashi - senat (senatus - senex so‗zidan keksa) boshqargan. Senat 
komisiyalar qabul qilgan barcha qarorlarni tasdiqlagan. Podsho vafot etgan taqdirda, senat 
yangi podsho saylaguncha o‗z ichidan har besh kunda bir kishini vaqtinchalik podsho («in - 
terreks»)ni tayinlagan. Bu odat keyingi vaqtlarda ham saqlanib qoldi. Rimda oliy mansabdor 
shaxs - konsul vafot etganda ham bu odat qo‗llanilgan. 
Podsho oliy harbiy boshliq, kohin va sudya bo‗lib, zaruri- yat bo‗lganda bir qancha 
yordamchilar - kvestorlarga tayan- gan. Kvestorlar odam o‗ldirish ishlari bo‗yicha sudni 
amalga oshirganlar. Podsho mutlaq hukmdor bo‗lmasa-da, etrusklar davrida uning hokimiyati 
juda kuchli bo‗lib, Rim oilasi («pater familius») hokimiyatini eslatar edi. U umrbod saylab 
qo‗yil- gan. Podsho qonunlarni qo‗llash huquqiga ega bo‗lib, lekin uni o‗zgartira olmas edi. 
Romul davridan Rim podshosi (rex) shaharning sudyasi, bosh kohini va lashkarboshisi 
bo‗lgan. Rim etrusk davlat hokimiyati ramz va belgilarini o‗zlashtirib oldi. Rim podshosi oltin 
toj, tilla iplar bilan tikilgan qizil rangli hashamatli kiyim, baland poshnali qizil etik kiyib, 
qo‗lida burgut tasvirli podsholik asosi- ni ushlagan. Podshoga qo‗llarida qamchi va bolta 
ushlagan tan soqchilar hamrohlik qilar edilar. Ular podshoning buyrug‗i bilan aybdor fuqaroni 
o‗lim jazosiga tortish yoki tan jazosi berishga doimo tayyor turganlar. Podsho fil suyagidan 
yasalgan taxtda o‗tirib, sud ishini amalga oshirgan. Podsho hokimiyati imperiya (oliy) deb 
atalar edi. Podsho o‗z vorisini tayinlash huquqidan mahrum edi. Yangi podshoni xalq 
saylagan. 
Urug‗ tashkilotlari a‘zolari Rim xalqi (Romanus populus)ni tashkil qildi. Boshda ko‗chib 
kelganlar hisobidan to‗ldiriladigan 
Rim fuqarolik jamoasi kuriyalar (Rimda o‗n urug‗ bir kuriyaga birlashtirilgan) bo‗yicha 
taqsimlangan edi. Ank Martsiy davrida jamoa yer (ager publicus) zaxiralari tugadi. Chetdan 
ko‗chib keladiganlar endilikda jamoaga qabul qilinmadi va Rimda yopiq jamoa hosil bo‗ldi. 
Natijada qadimgi Rimning ikki sinfiy toi- falari - patritsiylar va plebeylar shakllandi. Imtiyozli 
patritsi- ylar (patricius - «zodagon otaning o‗g‗li») jamoa yer jamg‗arma- sidan foydalanish, 
kuriya komisiyalarida (comitca - lotin tilida yig‗ilish) ishtirok etish huquqiga ega edilar. Ko‗p 
sonli plebey- lar (plebs - lotin tilida omma) esa, o‗z urug‗larini saqlab qolib, Rim urug‗chilik 
tashkilotidan tashqarida bo‗lib, hech qanday huquqlarga ega emas edi. Shu sababli, patritsiy 
va plebeylar o‗rtasidagi qarama-qarshiliklar yuz yillab davom etdi. 

---

76 
Ijtimoiy tabaqalanish jarayonida bir qism plebey boyib ketdi. Kambag‗allashib qolgan 
plebeylar, xonavayron bo‗lgan fuqarolar hamda ozod qo‗yilgan qullar qudratli patritsiylar 
homiyligi (patron)ga o‗tib, ularga kliyent (clients - «qaram kishilar») bo‗ldilar. Kliyent o‗z 
patroni - urug‗ining a‘zosi bo‗lib, unga bo‗ysunar edi. So‗nggi Rim podsholari o‗z shax siy 
hokimiyatini mustahkamlashga qaratilgan siyosat olib bordilar. Ular patritsiylarga qarshi 
kurashda plebeylardan siyosiy qurol sifatida foydalandilar. Podsho Serviy Tulliyning 
islohotlari Rim jamiyatini urug‗ jamoasidan davlatga o‗tishi- da muhim o‗rin tutdi. U harbiy 
islohot va unga bog‗liq senz (mulk) islohotlarini o‗tkazdi. 
Bu o‗zgarishlar natijasida kuriyalar bo‗yicha yig‗inlarni ikkinchi darajali qilib qo‗ygan 
senturiy komisiyalari yetakchi o‗ringa chiqib oldi. Podsholik davri so‗nggida mulkchilikning 
antik shakli bilan Rim polisi yoki civitas - fuqarolik jamoasi- ni shakllanishi tugadi. Serviy 
Tulliy o‗tkazgan siyosiy islohotlar bu qarama-qarshiliklarni ma‘lum darajada yumshatdi. 
Serviy Tulliy islohoti urug‗chilik tuzumi asoslarini yemirdi. 
Podsho Serviy Tulliy (mil.avv. 578-534-yillar) Rimning barcha erkak aholisini (patritsiy va 
plebeylarni) olti mulkiy toifa- ga bo‗ldi: 100 000 mis assga teng mulkka ega bo‗lgan I toifa; 
75 000 assga teng mulkka ega bo‗lgan II toifa; 50 000 assga teng mulkka ega bo‗lgan III toifa; 
25 000 assga teng mulkka ega bo‗lgan IV toifa; 11 500 ass qiymatli mulkka ega bo‗lgan V 
toifa, VI toifa butun boyligi faqat bolalari bo‗lgan barcha kam- bag‗allar proletariy (latincha 
proles - «avlod»)larni tashkil etdi. 
Har bir toifa Rim qo‗shini tarkibiga belgilangan miqdorda senturiy (yuzlik qo‗shin) berishi 
shart edi: I toifa - og‗ir qurol- langan piyodalar 80 senturiy, suvoriylar 18 senturiy, jami 98 
senturiy; II toifa - 22 senturiy; III toifa - 20 senturiy; IV toifa 
-
22 senturiy; V toifa - 30 senturiy yengil qurollangan piyo- dalarni; VI toifa - 1 senturiy, 
jami olti toifa 193 senturiy (yuzlik) berishi shart edi. 
Xaql yig‗inida har bir senturiy bir ovozga ega edi. Ko‗pchilik senturiy ovozi bilan qaror 
qabul qilingan. Senz fuqarolarning huquq va burchlari uyg‗unligini ta‘minlashi lozim edi. 
Rimlik fuqaro qanchalik darajada boy va zodagon bo‗lsa, shuncha darajada umum foydasiga 
mablag‗ sarflashga majbur edi. Serviy Tulliy xalq yig‗inining yangi ko‗rinishi senturiy 
komisiyalarini joriy qildi. Ularda patritsiylar bilan plebeylar ham qatnashdi - lar. Senturiylarda 
odamlarning soni bir necha o‗ndan (1 toifa) bir necha yuzgacha (proletar senturiylari) 
tebransa-da, har bir senturiy ovoz berishda faqat bir ovozga ega edi. I mulk senzi toifasi 193 
ovozdan 98 ovozga egalik qilar edi. Shundan xulosa qilgan holda, senturiy komisiyalarida hal 
qiluvchi ovozga mulk- dor fuqarolar egalik qildilar. 
Mulkiy senzdan tashqari, yosh senzi ham belgilandi: yoshlarning senturiylari (17 yoshdan 
46 yoshgacha) harbiy dala xizmatini o‗tadilar, keksalarning senturiylari (46 yoshdan katta) 
garnizonlarda xizmat qilar edilar. Rim qo‗shini podsho qo‗mondonligi ostidagi 4 legiondan 
tashkil topgan edi. Serviy Tulliy yana ma‘muriy-hududiy islohot o‗tkazdi. Rim davlati hududi 
21 okrugga (mil.avv. 241-yildan ularning soni 35 taga yetdi) bo‗lindi. Bu okruglar trib deb 
(ulardan 4 tasi shahar, qol- gan 17 tasi qishloq tribi) ataldi. 
Senturiy komisiyalari ixtiyoriga kuriya komisiyalarining muhim vakolatlari - qonunlarni 
qabul qilish, mansabdor shaxslarni saylash, urush e‘lon qilish va tinchlik bitimi tuzish kabilari 
o‗tdi. Serviy Tulliy islohoti demokratik ruhda bo‗lib, u zodagon bo‗lmagan, qobiliyatli oddiy 
fuqaroga o‗zini mehnati va samarali faoliyati bilan yanada yuqoriroq mulk senziga o‗tish 
imkoniyatini berar edi. Bu islohot oqsuyak urug‗ zoda- gonlarining ta‘sirini zaiflashtirdi. 
Serviy Tulliy ibtidoiy jamoa munosabatlarini zaiflashtirdi. Rim shahrini lotin shaharlari 
ittifoqidagi mavqeyini mustahkamladi, patritsiy va Plebeylar- ni bir-biriga yaqinlashtirdi. 
Islohot davlat hokimiyatining ilk 
asoslarini mustahkamladi. Serviy Tulluyning islohotlarini oddiy aholi qo‗llab-quvvatladi. 
Lekin bu islohot senator «ota- lar»ning qahr-g‗azabiga sabab bo‗ldi. Ular fitna uyushtirib, 
islohotchi podshoni o‗ldirdilar. Uning kuyovi va davomchisi Tarkviniy Mag‗rur islohotchi 

---

77 
podsho Serviy Tulliyning siyo- satini davom ettirdi. U hunarmandchilik, savdo va qurilishni 
rivojlantirishga harakat qildi. Senatni past mavqedagi urug‗ vakillari bilan to‗ldirdi. Amaldagi 
hokimiyat eski patritsiy urug‗lari qo‗lida saqlanib qoldi. Chunki ular yerning eng ko‗p 
miqdoriga ega bo‗lib, birinchi tabaqani tashkil etib, senturiy komisiyalarida ko‗pchilik (98)ni 
tashkil qildi. 
Qadimgi Rim jamiyati dehqonlar va cho‗ponlar jamiyati edi. Rimliklar etrusklardan yerga 
ishlov berishning samarali usullari va uzumchilikni o‗zlashtirib oldilar. Etrusklarning 
tajribasidan foydalanib, rimliklar forum atrofida eng katta yer osti kanalini qurdilar. Ular yana 
etrusklardan marka- ziy zalga ega, tomida tuynugi bo‗lgan uyning maxsus shakli atriyni 
o‗zlashtirib oldilar. Etrusklarning Rimda hukmronligi davrida mahalliy hunarmandchilik va 
savdo aloqalari rivojlandi. Savdoning rivojlanishi uchun shaharning geografik jihatdan qulay 
joylashganligi, serqatnov suv yo‗li bilan Tibr daryosining o‗rta oqimida joylashganligi muhim 
ahamiyat kasb etdi. Bir necha asrlar davomida rimliklar savdo aloqa - larini pul o‗rnida hayvon 
(pekus)ni ayirboshlash yordamida amalga oshirdilar. Qadimda asosan ho‗kiz, qo‗y va mis 
metali ayirboshlashning asosiy mahsulotlari edi. Dastlab Rim savdo aloqalarini Janubiy 
Italiyadagi yunon shaharlari bilan olib bordi. Podsholik davrining oxirida esa, Attika v a 
Karfagen bilan savdo aloqalarini o‗rnatdi. Eng birinchi savdo shart- nomasi Karfagen bilan 
tuzildi. Savdo va hunarmandchilik bilan birinchi navbatda, plebeylar shug‗ullandilar. Bu soha 
bo‗yicha Rimdagi Kapitoliy va Palatin o‗rtasida etrusk kvar- tali «Vikus tuskuss» muhim rol 
o‗ynadi. 
Dastlabki Rim dini animistik ko‗rinishda bo‗lib, unda to- temizmning bir qancha qoldiqlari 
saqlanib qolgan edi. Bunga misol qilib, Rim shahrining asoschilari Romul va Remni em - izgan 
ona bo‗ri afsonasini aytish mumkin. Podsholik davrida Rim yovuzlik va ezgulik ruhlari bilan 
to‗la edi. Ularni sehr- garlik, qurbonlik va duo-afsunlar o‗qish bilan yumshatish mumkin edi. 
Rimliklar asosan qishloq xojaligi bilan shug‗ul- 
langanliklari uchun, tabiat hodisalari va dehqon hamda cho‗ponning barcha ishlariga homiylik 
qiladigan ko‗pgina xudolarga sig‗inar edilar. 
Vervaktor, Vedator va Obarator deb atalgan uch xudo qo‗riq yerni haydashda odamlarga 
yordam ko‗rsatgan. Yerlarni o‗g‗it- lashda xudo Saterkuliniyga qurbonlik keltirilgan. Ekin 
ekish- da Saturin va Semonga, ilk maysalar chiqqanda ma‘buda Siga, g‗alla unib chiqqanda 
ma‘buda Segitiyaga murojaat qilar edilar. Begona o‗tlardan ekinlarni Runsinator, g‗allani 
chirishidan esa Robig himoya qilgan. Boshoqning yetilishi xudo Laturnaning, gull ashi 
ma‘buda Floraning vazifasi, o‗rimni xudo Messis bosh- qargan. Uy-joyni Lara va Penat, 
eshiklarni Yanus, uy o‗chog‗ini ma‘buda Vesta himoya qilgan. Har bir oila o‗zining homiy xu - 
dosiga ega edi. 
Rim e‘tiqodi, eng avvalo, barcha diniy urf-odatlarga qat‘iy ri- oya qilish edi. Shu sababli, 
ko‗p sonli kohinlar mavjud bo‗lib, ular barcha xudolarning nomlari va vazifalarini yaxshi bilar 
edilar. Kohinlar duolarning rasmiy tasdiqlangan to‗plamlarini tuzar edilar. Ular kalendarni 
ham joriy qildilar. Qaysi kunda qaysi diniy marosimlarni bajarishni, baxtli va baxtsiz kunni 
aniqlaydigan kohinlar avgurlar deb atalgan. Avgurlarning max sus kollegiyasi mavjud bo‗lgan. 
Kohin-folbin garuspiklar qurbonlik hayvonlarining ichki a‘zolariga qarab fol ochardilar. Ko -
hinlar Rimda saylab qo‗yiladigan mansabdor shaxslar bo‗lib, lekin alohida toifa emas edilar.